საახალწლო დაპირებები — თუ მომავალი უკვე არსებობს, შეგვიძლია, შევიცვალოთ?
ბევრი ჩვენგანი ახალ წელს საკუთარ თავს ჰპირდება, რომ კარგ ჩვევებს შეიძენს. ზოგს გვინდა, მეტად ეკომეგობრულები გავხდეთ; ზოგსაც გვსურს, უფრო ჯანსაღად ვიკვებოთ, მოწევა შევწყვიტოთ ან უფრო ხშირად ვირბინოთ.
ამ პირობების დადება ემყარება რწმენას, რომ ჩვენ საკუთარი ჩვევების შეცვლა შეგვიძლია. ეს გულისხმობს, რომ რაც 2022 წელს მოხდება, წინასწარ განსაზღვრული არაა: ჩვენზეა დამოკიდებული, სიგარეტს ვიყიდით თუ სარბენ ფეხსაცმელებს, ასე არაა?
ჩვენ, როგორც წესი, გვჯერა, რომ მომავალს თავად ვქმნით. მაგრამ შესაძლებელია, რომ ყველაფერი უკვე დაწერილი იყოს? ეს იდეა მრავალმხრივაა გამოკვლეული როგორც შუა საუკუნეების თეოლოგების, ისე თანამედროვე ფიზიკოსების მიერ.
არ არსებობს ერთი "საყოველთაო ახლა"
ჩვენთვის დრო დაყოფილია წარსულად, აწმყოდ და მომავლად. თუმცა, დროის ასეთი გაგება ადრეულ 1900-იან წლებში ალბერტ აინშტაინმა თავისი ფარდობითობის თეორიით შეარყია.
აინშტაინამდე "აწმყოს" სამყაროში ყველა თანაბრად ინაწილებდა: "საყოველთაო ახლა" არსებობდა. აინშტაინამდე თუ საათს შევხედავდი და დავინახავდი, რომ შუადღის 12 საათია, შემეძლო, მეთქვა, რომ "ახლა" უამრავი სხვადასხვა რამ ხდება — მათ შორის, იმ ადამიანებისთვისაც, რომლებიც ჩემგან ძალიან შორს არიან. მაგალითად, მაშინ, როცა ჩემს ოფისში საათს შევყურებ, ბელფასტის ცენტრში საათის ზარები შუადღის დადგომას აუწყებენ ხალხს, ლონდონში ვიღაც ცაში აფრენილ ჩიტს აკვირდება, სინათლის წლების დაშორებულ გალაქტიკაში კი პლანეტები ერთმანეთს ეჯახებიან. ჩვენ ყველას ერთი აწმყო, ერთი "საყოველთაო ახლა" გვაქვს, რომელშიც ეს ყველაფერი ხდება.
აინშტაინის აღმოჩენის შემდეგ ეს სიმართლეს აღარ შეესაბამებოდა. ახლა უკვე "აწმყოზე" საუბარი სამყაროზე არსებული ჩემი პერსპექტივიდან, ჩემი "მიმართების ჩარჩოდან" შემეძლო. აღარ არსებობდა "საყოველთაო ახლა", რომელიც მთელ სამყაროს მოიცავდა. რაც ჩემი აღქმის არედან "ახლა" ხდება, სხვისთვის განსხვავებული შეიძლება იყოს. მაგალითად, თუ მარსელი დედამიწას წარმოუდგენელი სიჩქარით მოძრავი ხომალდით ჩაუფრენს, მან თავის აწმყოში შეიძლება დაინახოს, რომ საათი შუადღის 12 საათს უჩვენებს, თუმცა ბელფასტში ზარებს რეკვა ჯერ კიდევ არ ჰქონდეთ დაწყებული. ჩემი "ახლა" მარსელის "ახლასგან" განსხვავდება. "აწმყო" ჩვენს ინდივიდუალურ პერსპექტივებზეა დამოკიდებული.
ანალოგია რომ მოვიხმოთ, "აწმყო" და "ახლა" იგივეა, რაც "აქ". "აქ" არ არის ერთი კონკრეტული ადგილი, რომლის რუკაზე პოვნა შეიძლება — ის, უბრალოდ, აღწერს შენი ადგილმდებარეობის მიმართებას შენს შემოგარენთან. ჩემი "აქ" ამჟამად ბელფასტს მოიცავს, მაგრამ შენი "აქ", სავარაუდოდ, სხვა რამისაგან შედგება — ისევე, როგორც ჩემი "ახლა" განსხვავებულია მარსელის "ახლასგან".
აინშტაინის აღმოჩენას მოულოდნელი შედეგი აქვს. ჩემი "აწმყო" არაფრითაა მარსელისაზე განსაკუთრებული. თუ "აწმყო" მხოლოდ პერსპექტივის საკითხია, მაშინ "ყველა დრო" თანასწორი უნდა იყოს. და თუ ყველა დრო თანასწორია, მაშინ ყველა მათგანი უნდა არსებობდეს კიდეც — ზუსტად ისე, როგორც დიდ ბრიტანეთში ყველა ქალაქი არსებობს, თუმცა რა ითვლება "აქ-ად" ადამიანზეა დამოკიდებული. სულელური იქნებოდა, მეთქვა, რომ მხოლოდ ბელფასტი არსებობს, რადგან მე აქ ვარ.
მაგრამ, ამასთან, ეს ყველაფერი კითხვის ნიშნის ქვეშ აყენებს ჩვენს რწმენას, რომ "განუსაზღვრელი მომავალი" გვაქვს. თუ დროის ყველა მომენტი არსებობს, განა ეს არ ნიშნავს, რომ ის რეალობაც არსებობს, სადაც მე 2022 წელს ყოველ დილას სირბილის ნაცვლად საწოლში ვრჩები? არის მომავლის მოვლენები უკვე მომხდარი ისე, რომ არაფრის შეცვლა არ შემიძლია?
მთის მწვერვალიდან მომზირალი ღმერთი
ამ საკითხის განხილვა იმ ქრისტიანული რწმენის გადმოსახედიდანაც შეიძლება, რომლის თანახმადაც, ღმერთმა ყველაფერი იცის — წარსულიც, აწმყოც და მომავალიც. მაგრამ როგორ ჭვრეტს ღმერთი მომავალს? რა არის ღმერთის ცოდნის საფუძველი იმის შესახებ, ვირბენ თუ არა 2022 წლის იანვარში?
ფილოსოფოსმა ბოეთიუსმა ამ კითხვაზე შემოგვთავაზა პასუხი, რომელსაც ათას წელზე მეტხანს ჭეშმარიტებად მიიჩნევდნენ. მან თქვა, რომ წარსული, აწმყო და მომავალი ღმერთისათვის არსებობს. ბოეთიუსმა ადამიანები იმ მოგზაურებს შეადარა, რომლებიც ხეობას კვეთენ, ღმერთი კი მთის წვერზე მყოფი დამკვირვებელია. ჩვენ მხოლოდ ჩვენ წინ ბილიკის მცირე მონაკვეთის დანახვა შეგვიძლია, ღმერთს მთიდან კი — მთლიანი გზის. მისთვის გზის ყველა ნაწილი არსებობს. ამის მსგავსად, ღმერთი ხედავს ჩემს დაბადებას, აწმყოს, როცა ამ სტატიას ვწერ, და იმას, რასაც 2022 წელსა და მას შემდეგ გავაკეთებ.
ეს გვიტოვებს პრობლემას, რომელიც აინშტაინის თეორიას შემოაქვს და რომელსაც შუა საუკუნეების ისეთი ფილოსოფოსებიც აღიარებდნენ, როგორებიც თომა აკვინელი და დუნს სკოტი არიან. რადგან ღმერთი უცდომელია, თუ მან იცის, რომ რაღაც მოხდება, მაშინ ეს აუცილებლად ასე იქნება. თუ ღმერთმა იცის, რომელ გზას აირჩევს მოგზაური, ნიშნავს ეს იმას, რომ მისი მარშრუტი უკვე გადაწყვეტილია? თუ 2022 წლის იანვარში სირბილის ნაცვლად ჩემი საწოლში დარჩენა უკვე არსებობს ღმერთისათვის, მაშინ რაღატომ უნდა შევწუხდე და ამ შუადღეს სარბენი ფეხსაცმელები შევიძინო?
მომავალი ჩვენი გადასაწყვეტია
თუ ღმერთი მომავალს ხედავს და ყოველი დრო უკვე არსებობს, რა აზრი აქვს მცდელობას, რომ შევიცვალოთ და პირობები დავუდოთ ჩვენს თავებს?
შუა საუკუნეებისა და თანამედროვე ფილოსოფიით დაინტერესებულები, რომლებსაც ფარდობითობის თეორიაც ესმით, ამ კითხვაზე გვიპასუხებდნენ, რომ აქ მთავარი დამნაშავე ენაა. მაგალითად, ჩვენ ვთქვით, რომ მომავალი "უკვე" არსებობს. მაგრამ ჩვენ უნდა გავაცნობიეროთ, რომ "უკვე" ისევეა ფარდობითი, როგორც — "ახლა" ან "აქ".
ფიზიკის კანონთა თანახმად, ყოველი დრო კი შეიძლება არსებობდეს, მაგრამ რა მოხდება ჩვენს "აწმყოსთან" შეფარდებულ დროებში, ჩვენზეა დამოკიდებული. სამყაროში მოვლენების მთელი ჯაჭვი კი შეიძლება არსებობდეს, მაგრამ ჩვენ მასში მაინც აქტიურად მოქმედი სუბიექტები ვართ: ყველაფერი "ერთდროულად" ან "უკვე" არ არსებობს. ის, უბრალოდ, არსებობს. და ის მაინც არის დამოკიდებული იმაზე, როგორ ვიქცევი ახლა, ამ აწმყოში, რომელიც მე მომემართება.
ასევეა შუა საუკუნეების თეოლოგებისთვისაც: ღმერთი შეიძლება ხედავს, როგორ ვდგები და სარბენად მივდივარ 1-ელ იანვარს, მაგრამ ის ასევე ხედავს, როგორ მოვმართავ მაღვიძარას 31 დეკემბერს, როგორ ვპირდები მეგობარს 20 დეკემბერს, რომ მასთან ერთად სირბილს დავიწყებ და როგორ მივემართები სარბენი ფეხსაცმლის საყიდლად ახლა. არ აქვს მნიშვნელობა, არსებობს თუ არა მომავალი ღმერთისთვის, რა მოხდება მასში, ჩემი გადასაწყვეტია.
პარადოქსულია, მაგრამ ეს ნიშნავს, რომ მომავალი თან არსებობს და თან "უკვე" არ არსებობს. რა ხდება მასში დამოკიდებულია იმაზე, თუ რას ვიზამ აქ და ახლა.
-
გადახედვაპიტერ ფიშერის თქმით, არსებულ ვითარებაში, საქართველოსთვის EU-ში გაწევრიანების შანსი არ არსებობს პიტერ ფიშერის თქმით, არსებულ ვითარებაში, საქართველოსთვის EU-ში გაწევრიანების შანსი არ არსებობს
-
გადახედვა"ჩემი ხმა" 25 ნოემბერს, დილის 9 საათზე, პარლამენტის უკან აქციას აანონსებს "ჩემი ხმა" 25 ნოემბერს, დილის 9 საათზე, პარლამენტის უკან აქციას აანონსებს
-
გადახედვაილიაუნის "ა" კორპუსის წინ ხვალ 7 ლექცია ჩატარდება — ლექციების განრიგი ილიაუნის "ა" კორპუსის წინ ხვალ 7 ლექცია ჩატარდება — ლექციების განრიგი
-
გადახედვამამუკა ხაზარაძე გახარიას გუნდს შეხვედრას სთავაზობს მამუკა ხაზარაძე გახარიას გუნდს შეხვედრას სთავაზობს
-
გადახედვა22 ნოემბერს თბილისის ნაწილს ელექტროენერგია შეეზღუდება 22 ნოემბერს თბილისის ნაწილს ელექტროენერგია შეეზღუდება
-
გადახედვაგიორგი ვაშაძე: შაბათს გვექნება დიდი აქცია გიორგი ვაშაძე: შაბათს გვექნება დიდი აქცია
-
გადახედვაპუტინის თქმით, ბაიდენის ადმინისტრაციის გადაწყვეტილების საპასუხოდ, უკრაინაში ახალი ჰიპერბგერითი ბალისტიკური რაკეტა გამოიყენეს პუტინის თქმით, ბაიდენის ადმინისტრაციის გადაწყვეტილების საპასუხოდ, უკრაინაში ახალი ჰიპერბგერითი ბალისტიკური რაკეტა გამოიყენეს
-
გადახედვასსს ცრუს უწოდებს მოქალაქის მიერ გავრცელებულ ინფორმაციას, თითქოს მას დაუკავშირდნენ და 5 პოლიციელის თავდასხმაში და მიმალვაში დაადანაშაულეს სსს ცრუს უწოდებს მოქალაქის მიერ გავრცელებულ ინფორმაციას, თითქოს მას დაუკავშირდნენ და 5 პოლიციელის თავდასხმაში და მიმალვაში დაადანაშაულეს
-
გადახედვაეუთო/ოდირი: ოდირი შეშფოთებულია საქართველოში გადაჭარბებული საპოლიციო ძალის გამოყენების შესახებ ცნობებით ეუთო/ოდირი: ოდირი შეშფოთებულია საქართველოში გადაჭარბებული საპოლიციო ძალის გამოყენების შესახებ ცნობებით
-
გადახედვაპროკურატურა ბრალდებას დაუმძიმებს პირს, რომელმაც საგარეჯოში მეუღლეს სიცოცხლისთვის სახიფათო დაზიანებები მიაყენა — ქალი კლინიკაში გარდაიცვალა პროკურატურა ბრალდებას დაუმძიმებს პირს, რომელმაც საგარეჯოში მეუღლეს სიცოცხლისთვის სახიფათო დაზიანებები მიაყენა — ქალი კლინიკაში გარდაიცვალა
-
გადახედვააშშ-მა რუსულ "გაზპრომბანკს" სანქციები დაუწესა აშშ-მა რუსულ "გაზპრომბანკს" სანქციები დაუწესა
-
გადახედვალიზი თირქია: საგამოძიებოში მითხრეს, რომ გაურკვევლობა მოხდა ლიზი თირქია: საგამოძიებოში მითხრეს, რომ გაურკვევლობა მოხდა
-
გადახედვაგიორგი გახარია: "ოცნებას" მალე წამოვაძახებ რაღაცებს, პირველ რიგში ბოდიშს გავახსენებ გიორგი გახარია: "ოცნებას" მალე წამოვაძახებ რაღაცებს, პირველ რიგში ბოდიშს გავახსენებ
-
გადახედვა1 იანვრიდან "საზოგადოებრივი მაუწყებლის" გენერალური დირექტორის ხელფასი 16 250 ლარი იქნება 1 იანვრიდან "საზოგადოებრივი მაუწყებლის" გენერალური დირექტორის ხელფასი 16 250 ლარი იქნება
-
გადახედვაგიორგი კალანდარიშვილს 6-საათიანი გამოკითხვის შემდეგ, კომენტარი არ გაუკეთებია გიორგი კალანდარიშვილს 6-საათიანი გამოკითხვის შემდეგ, კომენტარი არ გაუკეთებია
-
გადახედვააზერბაიჯანელ აქტივისტ ვაფა ნაგს COP29-ის პროტესტისთვის სამთავრობო მედია ესხმის თავს აზერბაიჯანელ აქტივისტ ვაფა ნაგს COP29-ის პროტესტისთვის სამთავრობო მედია ესხმის თავს
-
გადახედვაარსებობს სიტყვა, რომელიც მრავალ ენაში უნივერსალურია არსებობს სიტყვა, რომელიც მრავალ ენაში უნივერსალურია
-
გადახედვადღეს 20 საათზე მელიქიშვილზე საპროტესტო აქცია — "მათეს თავისუფლებისთვის" გაიმართება დღეს 20 საათზე მელიქიშვილზე საპროტესტო აქცია — "მათეს თავისუფლებისთვის" გაიმართება
-
გადახედვაეროვნულმა ბანკმა ლარის ახალი კურსი დაადგინა ეროვნულმა ბანკმა ლარის ახალი კურსი დაადგინა
-
გადახედვა24 ნოემბერს, თავისუფლების მოედანზე ქალთა მარში გაიმართება 24 ნოემბერს, თავისუფლების მოედანზე ქალთა მარში გაიმართება
-
გადახედვაპრეზიდენტი: ახალგაზრდა ქართველი აქტივისტების წინააღმდეგ სადამსჯელო ღონისძიებები მიმდინარეობს პრეზიდენტი: ახალგაზრდა ქართველი აქტივისტების წინააღმდეგ სადამსჯელო ღონისძიებები მიმდინარეობს
კომენტარები