2019 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატთა გამოვლენა 7 ოქტომბერს დაიწყო და 14 ოქტომბერს დასრულდა. 2018 წელს კომიტეტი სკანდალში გაეხვა: ნობელის კომიტეტთან დაახლოებული პირი, ჟან კლოდ არნო თვრამეტმა ქალმა სექსუალურ შევიწროებაში ამხილა. ამიტომაც, შარშან ლიტერატურის დარგში გამარჯვებული არ დასახელებულა. ამ მოცემულობის ფონზე, ძალზე მნიშვნელოვანი იყო, რომ წლევანდელ ცერემონიას ექსცესების გარეშე ჩაევლო, თუმცა ეს ასე მაინც არ მოხდა.

ამ სტატიაში წარმოგიდგენთ წლევანდელი კონკურსის ყველა გამარჯვებულს.

ფიზიოლოგია / მედიცინა

2019 წლის ფიზიოლოგია/მედიცინის დარგში ნობელის პრემიის გამარჯვებულის დასახელება 7 ოქტომბერს, სტოკჰოლმის გარეუბან სოლნაში მდებარე შვედეთის სამეფო ინსტიტუტში შედგა. კომიტეტის წლევანდელი ფავორიტი უჯრედისა და ჟანგბადის ურთიერთობის შემსწავლელი მეცნიერების გუნდი გახდა.

ჟანგბადის ნაკლებობისას უჯრედთა ადაპტაცია

მკვლევარებმა დეტალურად აღწერეს თუ როგორ შეიგრძნობს უჯრედი ჟანგბადს და რა პასუხს იძლევა მისი ნაკლებობისას.

ორგანიზმის ქსოვილში შესაძლოა ჟანგბადის ნაკლებობა ბევრი მიზეზით წარმოიქმნას. მაგალითად: ფიზიკური ვარჯიშისას ან ინსულტის დროს, ტვინის ქსოვილამდე სისხლის მიწოდების შეწყვეტის შემდეგ. უჯრედის მიერ ჟანგბადის შეგრძნების უნარს ასევე დიდი როლი აქვს სიმსივნური ზრდის პროცესშიც — ამ დროს უჯრედების უნორმო გამრავლებამ შესაძლოა ქსოვილის შიგნით არსებული ჟანგბადი სრულად ამოწუროს.

მკვლევართა ნამუშევარი თავისი მნიშვნელობით მართლაც ელეგანტურია: მათ მოახერხეს და აღწერეს საბაზისო ფიზიოლოგიური პროცესი, რაც დიდ სიმაღლზე მცხოვრებ ზოგიერთი სახეობის ცხოველთა თვითგადარჩენისთვის ბრძოლაში უმნიშვნელოვანესია და ამასთანავე მათ მიერ აღწერილმა უჯრედულმა პროცესმა სხვა მკვლევარებს საშუალება მისცა უკეთ გაეცნოთ ანემიის, კიბოს და სხვა პათოლოგიების მკურნალობის პრინციპები.

აღმოჩენის პარალელურად უკვე დაიწყო ანემიის სამკურნალო პრეპარატების კვლევა. ვარაუდობენ, რომ მედიკამენტი პაციენტებს სისხლის დიდი დანაკარგის სწრაფად შევსებაში დაეხმარება. ასევე ბიოლოგიური კვლევის პროცესშია კიბოსა და გულის დაავადებების სამკურნალო საშუალებები.

ფიზიკა

2019 წლის ფიზიკის დარგში ნობელის პრემიის გამარჯვებულები შვედეთის სამეფო აკადემიაში 8 ოქტომბერს გამოაცხადეს. კომიტეტმა გამარჯვება კოსმოლოგ-ფიზიკოსთა ტრიოს არგუნა.

სამყაროს ევოლუცია, ანუ დიდი აფეთქებიდან დღემდე

კანადელ მეცნიერს, ჯეიმს პიბლსს ჯილდო სამყაროს ევოლუციის შესახებ კვლევაში მიღწეული წარმატებებისთვის ერგო. მისი კარიერა 1960-იან წლებში დაიწყო.

კანადელი ასტროფიზიკოსი დაახლოებით 20 წელი მუშაობდა თავის აწ უკვე ნობელის ჯილდოს მფლობელ ნაშრომზე. იგი პირველი გახლდათ, ვინც დიდი აფეთქებიდან 400 000 წლის შემდეგ არსებული მიკროტალღური რადიაციის შესახებ გამოთქვა მოსაზრება და ამგვარად მოახერხა აღეწერა ჩვენი სამყაროს მოწყობა განვითარების ასეთ ადრეულ ეტაპზე. მის მიერ მოწოდებულმა თეორიამ საშუალება მისცა მეცნიერებს გაეაზრებინათ, რომ სამყაროს მხოლოდ 5% არის ჩვენთვის ცნობილი და დანარჩენი 95% უცნობ ბნელ მატერიას უჭირავს. მისი დამსახურებაა, რომ კოსმოლოგია ფუნდამენტური, მათემატიკური მეცნიერება გახდა.

ეგზოპლანეტები და მზე-დედამიწის მსგავსი მოდელები

1992 წელს ასტრონომებმა მზის სისტემის მიღმა არსებული პირველი პლანეტა აღმოაჩინეს. სწორედ იმ პერიოდში მკვლევართა შორის აქტიურად მუსირებდა აზრი, რომ, შესაძლოა, მზის სისტემის მიღმა არსებული ვარსკვლავების ირგვლივ პლანეტები სულაც არ ყალიბდებიან.

მერისა და ქუელოს აზრით, პლანეტის გრავიტაციას აუცილებლად ექნებოდა მნიშვნელოვანი გავლენა მისსავე ვარსკვლავზე და ისინი ერთმანეთის მიმართ ერთგვარ მოძრაობაში იქნებოდნენ. ამგვარი ტიპის "წინ და უკან გადაადგილება" აუცილებლად აისახებოდა ვარსკვლავიდან გამოსხივებული სინათლის ტალღის სიგრძეზეც.

ეგზოპლანეტების ძებნის ასეთმა ტექნიკამ გაამართლა და 1995 წლის 6 ოქტომბერს მერიმ და ქუელომ სამყაროში მზე-დედამიწის მოდელის მქონე პლანეტების არსებობის დამადასტურებელი ფაქტობრივი მასალა წარმოადგინეს. ამ აღმოჩენიდან დღემდე ასტრონომებისთვის უკვე 4 000-ზე მეტი ეგზოპლანეტის შესახებ არის ცნობილი.

ნობელიანტი მკვლევარების შემუშავებულმა ტექნიკამ ჩვენს ირგვლივ არსებული სამყარო უფრო მრავალფეროვანი გახადა.

ქიმია

2019 წლის ქიმიის დარგში ნობელის პრემიის გამარჯვებულები შვედეთის სამეფო აკადემიაში 9 ოქტომბერს გამოაცხადეს. კომიტეტის წლევანდელი ფავორიტები ლითიუმ-იონის ელემენტების შემქმნელები გახდნენ.

ლითიუმ-იონის ელემენტი

1970-იან წლების ნავთობის კრიზისის ფონზე ალტერნატიული ენერგიის წყაროების ძიება აქტიურად დაიწყო. სტენლი ვაითინჰემი ამ პერიოდიდან მოყოლებული მუშაობდა არაბუნებრივ წიაღისეულზე მომუშავე ენერგო-ტექნოლოგიაზე. მან ენერგიით მდიდარი ნივთიერება, ტიტანის დისულფიდი აღმოაჩინა. ამან მას საშუალება მისცა შეექმნა კათოდი — ლითიუმის ელემენტის დადებითი ელექტროდი. მალევე მან შექმნა დამუხტვადი ელემენტის უარყოფითი ელექტროდი, ანოდი. ამისათვის მეცნიერმა ლითიუმის მეტალი გამოიყენა. ამ აღმოჩენამ შესაძლებელი გახადა კომპაქტური ელემენტების კონცეფცია რეალური გამხდარიყო.

ჯონ გუდინაფმა ივარაუდა, რომ კათოდის ხარისხი გამოსწორდებოდა, თუ მის შესაქმნელად სულფიდის ნაცვლად მეტალის დიოქსიდს გამოიყენებდნენ. სწორედ ეს კონცეფცია დახვეწა ამ მეცნიერმა 1980-იან წლებში ლითიუმის ელემენტში კობალტის ოქსიდის გამოყენებით.

გუდინაფის კათოდი საბაზისო ათვლის წერტილი გახდა აკირა იოშინოსთვის, რომელმაც პირველი კომერციული ლითიუმ-იონის ელემენტი 1985 წელს დაამზადა. მისი პროდუქტი ძალზე უსაფრთხო გახლდათ, რადგანაც იაპონელმა მეცნიერმა ლითიუმის მეტალის ნაცვლად ნახშირბადის ბოჭკო, იგივე კარბონი გამოიყენა.

ლითიუმ-იონის ელემენტი გვხვდება ყველგან — მობილური ტელეფონებიდან ელექტრო-ავტომობილებამდე. დროის სვლასთან ერთად, ის სულ უფრო დახვეწილი, მსუბუქი, უსაფრთხო და ტევადი ხდება. თანამედროვე ცხოვრებაში ამ უმნიშვნელოვანეს, მაგრამ ლამის უხილავ დეტალს იმდენად დიდი მნიშვნელობა აქვს, რომ მის გარეშე არსებობა გაცილებით რთული იქნებოდა.

ლიტერატურა

2018 წელს შვედეთის აკადემია სკანდალში გაეხვა: ნობელის კომიტეტთან დაახლოებული პირი, ჟან კლოდ არნო თვრამეტმა ქალმა ამხილა სექსუალურ შევიწროებაში. ამის გამო შარშან პრემია ლიტერატურის დარგში არ გაიცა, წელს კი ორივე წლის ლაურეატი ერთდროულად გამოავლინეს.

2018 წლის პრემია

2018 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურაში ოლგა ტოკარჩუკი გახდა.

ოლგა ტოკარჩუკი პოლონელი მწერალი და აქტივისტია. ტოკარჩუკის სამწერლობო დებიუტი 1993 წელს შედგა. სამი წლის შემდეგ, 1996 წელს გამოშვებულმა რომანმა, პირველყოფილობის ხანა და სხვა ეპოქები მწერალი პოლონეთში საზოგადოდ ცნობილი გახადა, ეს რომანი ინგლისურად მხოლოდ 2010 წელს ითარგმნა. ტოკარჩუკის შემოქმედების მწვერვალად ისტორიული რომანი, იაკობის წიგნები მიიჩნევა. 2018 წელს პოლონელმა მწერალმა პრესტიჟული ბუკერის ჯილდო მოიგო ნაშრომისათვის გაქცეულები, რომელიც 2007 წელს გამოიცა პოლონურად და ინგლისურად 10 შემდეგ ითარგმნა.

ოლგა ტოკარჩუკი თანამედროვე პოლონურ ლიტერატურაში ყველაზე მნიშვნელოვან ავტორად ითვლება.

2019 წლის პრემია

2019 წლის ნობელის პრემიის ლაურეატი ლიტერატურაში პეტერ ჰანდკე გახდა.

პეტერ ჰანდკე კი ავსტრიელი მწერალი და მთარგმნელია. მის ყველაზე წარმატებულ ნამუშევრებად პიესა სოფლების შესახებ და ნოველა გამეორება მიიჩნევა. მასვე ეკუთვნის ვიმ ვენდერსის ფილმის Wings of Desire სცენარი.

ჰანდკეს გამარჯვება ცოტათი მოულოდნელი აღმოჩნდა, წინა წლის სკანდალური მოვლენების ფონზე, რადგანაც მწერლის სახელს რამდენიმე გახმაურებული სკანდალი უკავშირდება.

ავსტრიელი რომანისტის სანახევროდ სლოვენიელია და მას არაერთხელ დაუფიქსირებია თავისი აზრი იუგოსლავიაში მიმდინარე სისხლიანი დაპირისპირების შესახებ. ჰანდკე ხშირად უარყოფდა სრებრენიცის ხოცვა-ჟლეტის სახელით ცნობილ მოვლენას, რასაც ათასობით მუსლიმი ბოსნიელი შეეწირა.

სწორედ მან წარმოთქვა სიტყვა სერბეთი ომის კრიმინალის, სლობოდან მილოშევიჩის დასაფლავებაზე. თავისი ამ გადაწყვეტილების გამო ჰანდკე მწვავე კრიტიკის ობიექტი გახდა, რის გამოც იგი ჰაინრიხ ჰაინეს პრიზის ნომინაციიდან მოხსნეს. 2014 წელს იბსენის საერთაშორისო ჯილდოს მიღებამაც უხმაუროდ არ ჩაიარა — ავსტრიელის გამარჯვებას ნორვეგიაში პროტესტი მოყვა. იმავე წელს ჰანდკემ ნობელის პრემიის კონცეფცია მკაცრად გააკრიტიკა და იგი "ლიტერატურაში სიყალბის კანონიზაციაში" დაადანაშაულა.

მშვიდობა

მშვიდობის დარგში ნობელის პრემიის ლაურეატს სტოკჰოლმის ნაცვლად ოსლოში აცხადებენ — გადაწყვეტილების ავტორი თავად ალფრედ ნობელი გახლდათ. ეს ტრადიაციად ქცეული გამონაკლისი არც წელს დაირღვა. კომიტეტის წლევანდელი რჩეული ეთიოპიის პრემიერმინისტრი გახდა.

რეგიონში მშვიდობისკენ მიმავალი რთული გზა

აბი აჰმედი ეთიოპიის პრემიერმინისტრის პოსტს 2018 წლის აპრილიდან იკავებს. მას პოლიტიკური კურსი დემოკრატიისკენ აქვს აღებული და ღრმად სწამს გამოხატვის თავისუფლების დიდი მნიშვნელობის. მისი მმართველობის პირობებში ათასობით პოლიტ. პატიმარი გათავისუფლდა ციხიდან, მედიას ცენზურა მოეხსნა, აქამდე აკრძალულ ოპოზიციურ პარტიებს ლეგალურად მუშაობის უფლება მიეცათ, პოლიტიკურ ცხოვრებაში აქტიურად ჩაერთვნენ ქალები და კორუმპირებული ჩინოვნიკები თანამდებობიდან განთავისუფლდნენ.

თანამდებობაზე მოსვლიდან მალევე აბი აჰმედიმ ერიტრეას პრეზიდენტთან, ისაიას აფევერკისთან თანამშრომლობით სწრაფად შეიმუშავა სამშვიდობო შეთანხმების პრინციპები და ორ ქვეყანას შორის არსებული 20 წლიანი კონფლიქტი საბოლოოდ სამშვიდობო ხელშეკრულების დამტკიცებით დასრულდა.

ერიტრეასთან დიპლომატიური კავშირის აღდგენის კვალდაკვალ ეთიოპიის პრემიერმინისტრმა ურთიერთობები დაათბო ასევე მეზობელ ჯიბუტისთან. აბი აჰმედი მნიშვნელოვან როლს თამაშობს კენიასა და სომალის შორის მიმდინარე კონფლიქტის მოგვარებაში. მშვიდობიანი მოლაპარაკებების მაგიდისკენ გადაინაცვლა სამოქალაქო კონფლიქტმა სუდანშიც. 2019 წლის 17 აგვისტოს მხარეებს შორის დაპირისპირება განახლებული კონსტიტუციის მიღებით და ქვეყნის მმართველობის მშვიდობიანი გადაცემით დასრულდა. მთელ ამ პროცესში აჰმედიმ საკვანძო როლი შეასრულა.

ეკონომიკა

ნობელის პრემია ეკონომიკაში სხვა ნომინაციებთან შედარებით უფრო ახალია და იგი 1968 წლიდან გაიცემა. 2019 წლის ეკონომიკის დარგში ნობელის პრემიის გამარჯვებულები შვედეთის სამეფო აკადემიაში 14 ოქტომბერს გამოაცხადეს. კომიტეტის წლევანდელი ფავორიტი სიღარიბის დასაძლევად მომუშავე ეკონომისტთა სამეული გახდა.

პატარა ცვლილებებით, დიდი შედეგისკენ

მკვლევართა ჯგუფის ნოვატორული იდეა თავისი არსით საკმაოდ მარტივია: გლობალური პრობლემის გადასაჭრელად იგი უფრო მცირე ნაწილებად უნდა დაჰყო და მათ მოგვარებას შეუდგე. მათი მიდგომა პრაქტიკაში საკმაოდ ეფექტური აღმოჩნდა.

1990-იანი წლების შუაში, მაიკლ კრემერმა თავის კოლეგებთან ერთად თვალნათლივ წარმოაჩინა მისი ნოვატორული მიდგომის ეფექტურობა. ეს დასკვნა მან დასავლეთ კენიის სკოლებში ჩატარებული ექსპერიმენტული კვლევით განამტკიცა. მოგვიანებით იგივე ტიპის მიდგომა აბედჯიდ ბენერჯიმ და ესთერ დიუფლომ გამოიყენეს ამჯერად სხვა სფეროში და სხვა ქვეყანაში. მოცემულ მომენტში ამ კვლევის მეთოდები განვითარებად ეკონომიკებში სრულად დომინირებს.

ლაურეატთა შრომის შედეგად გლობალურ სიღარიბესთან პრაქტიკული ბრძოლის ტაქტიკა შეიცვალა. მათი დამსახურებით ინდოეთში მცხოვრები 5 მილიონზე მეტი ბავშვის ცხოვრება რადიკალურად შეიცვალა — მათ უფრო ეფექტური სწავლების მეთოდოლოგია დახვდათ სკოლებში. ეკონომისტთა ტრიოს შემუშავებულია ასევე პრევენციული ჯანდაცვის სისტემის მძიმე სუბსიდირების იდეაც, რომელსაც მრავალ ქვეყანაში უკვე პრაქტიკაში იყენებენ.

2019 წლის ნობელის პრემიების გადაცემის საზეიმო ცერემონია 10 დეკემბერს, ალფრედ ნობელის გარდაცვალების დღეს გაიმართება.