გამოგონილ იდეალურ სახელმწიფოებს დღესდღეობით ყველგან შეხვდებით - იქნება ეს ზღაპრები, სამეცნიერო ფანტასტიკური რომანები თუ კაცობრიობის დაღუპვისგან გადარჩენის ფანტაზიებზე აგებული ამბები. რა თქმა უნდა, ჩვენ ყოველთვის უტოპისტი მეოცნებეები ვიყავით. იქმდე საუკუნეებით ადრე, სანამ ტომას მორი ტერმინ უტოპიას დაამკვიდრებდა, პლატონმა მსგავსი ადგილი თავის სახელმწიფოში აღწერა. მეჩვიდმეტე და მეთვრამეტე საუკუნეებისთვის უტოპია მხატვრული ლიტერატურის განუყრელი ნაწილი გახდა. ერთი საუკუნის შემდეგ კი ისეთი წიგნები, როგორიცაა ედუარდ ბელამის 1888 წლის გახმაურებული რომანი ხედვა წარსულში და ეტიენ კაბეს მოგზაურობა იკარიაში, რეალური სოციალისტური მოძრაობებისთვის შთაგონების წყაროებადაც იქცნენ.

იწერებოდა უტოპიათა ფემინისტური ვერსიებიც - მათ შორის, სარა სკოტის ინტელექტუალ ქალთათვის განკუთვნილი 1762 წლის ტექსტი, მილენიუმ ჰოლი, და შარლოტ პერკინს გილმანის 1915 წლის ჰერლენდი, რომელიც მხოლოდ ქალებისგან შემდგარ საზოგადოებაზე გვიყვება. კამელოტიც უტოპიაა და - ათასწლიანი რაიხიც. კაცობრიობის ისტორიის იუდეოქრისტიანული ხედვა ედემის ბაღში იწყება და სამოთხეში მთავრდება. თანამედროვე სიტუაციურ-კომედიური ტელესერიალებშიც კი ხშირად მოქმედება მიკროუტოპიებში მიმდინარეობს, სადაც სოციუმი თავისი თითოეული წევრისადმი შეუდრეკელ ერთგულებას იჩენს. ამის მაგალითებია სთარს ჰოლოუს დასახლება სერიალში გილმორის გოგოები ან ჩიარსის ბარი იმავე სახელწოდების შოუში, სადაც შენი სახელი ყველამ იცის და შენი მისვლა ყოველთვის უხარიათ.

ტერმინი უტოპია, რომელიც ლათინურად არარსებულ ადგილს ნიშნავს, ინგლისელმა სახელმწიფო მოღვაწემ, მწერალმა და ფილოსოფოსმა, ტომას მორმა მეთექვსმეტე საუკუნეში დაამკვიდრა.

ფოტო: Andrew Simoson / Inside Science

თუმცა პოლიტიკაში ეს კონცეფცია მეოცე საუკუნის კატასტროფული მოვლენებით მოიწამლა. რთულია, უტოპიური ხედვის მიმზიდველობაში ვინმე დაარწმუნო მაშინ, როდესაც პირველი, რაც ამ სიტყვის გაგონებისას ახსენდებათ, სტალინის საბჭოთა კავშირია. მეთვრამეტე საუკუნეში უტოპიის ყველაზე მკაცრი სატირა ვოლტერის კანდიდში დახატული ელ დორადოა: მდიდარი, მშვიდობიანი სამეფო, სადაც ქუჩები ძვირფასი ქვებით არის მოკირწყლული, მღდვლები არ არსებობენ და მეფის ყველა ხუმრობა სასაცილოა. 1948 წლისთვის კი უტოპია ორუელისეულ დაბეჩავებულ, გაღარიბებულ და ომზე დამოკიდებულ ოკეანეთად იქცა.

დღეს ეს ჟანრი თითქმის მთლიანად წარუმატებელი სოციალური ინჟინერიის კოშმარულ ხედვებს მოიცავს. ყველაზე ცნობილი ქრისტიანული უტოპია უკვე არა ტომას მორისეული მშვიდობიანი სამეფო, არამედ - მხევლის წიგნის გილიადია. ნებისმიერი ტექნოლოგიური გარღვევა ახალი საშინელებების დატრიალების მიზეზადაა წარმოსახული, როგორც, მაგალითად, წიგნებში არასოდეს გამიშვა და ღრულბლების ატლასი; რომ აღარაფერი ვთქვათ ახლო მომავლის ისეთ შავბნელ ხედვებზე, სერიალ შავი სარკის ეპიზოდებში რომ ცოცხლდება ჩვენს ეკრანებზე. ურსულა ლე გუინმაც კი თავისი უტოპიისთვის მომწამვლელი შრის დამატების ვალდებულება იგრძნო: იდილიურ ომელასში მოქალაქეთა ბედნიერება ბავშვის მუდმივი წამებითაა მოპოვებული. ჩვენში იმდენადაა გამჯდარი უტოპისტური ჰარმონიის მოჩვენებითობის ტროპი, რომ ნებისმიერი სახის სოციალურ სიახლეს უნდობლობით ვხვდებით; ჩვენი მხატვრული გამოცდილებით, მსგავს ცვლილებებს ყოველთვის მივყავართ ტერი გილიამსის ბრაზილიისეულ მანკიერებებამდე. ჩვენ ყველას იმდენი ისეთი ისტორია გვაქვს ნანახი და წაკითხული, სადაც ჯოჯოხეთისაკენ მიმავალი გზა კეთილი მიზნებითაა მოფენილი, რომ უტოპიის ხსენებაზე ცხვირში მაშინვე გოგირდის სუნი გვცემს.

ჯორჯ ორუელის 1949 წლის დისტოპიური რომანი, 1984, ჰოლივუდმა წიგნის გამოცემიდან სულ მალე, 1956 წელს აქცია ფილმად.

ფოტო: Columbia Pictures

კონსერვატორები ამ დასწავლილ რეაქციას ყველა სახის სიახლის წინააღმდეგ გასალაშქრებლად იყენებენ - იქნება ეს ქარის ელექტროსადგურები თუ საყოველთაო ჯანდაცვა. მათი რწმუნებით, თუ ცვლილების მიზანი კაცობრიობისთვის სარგებლის მოტანაა, ის გარანტირებულად დისტოპიამდე მიგვიყვანს. ამ ტიპის ნარატივმა ისეთი ანტიუტოპიური უტოპისტები წარმოშვა, როგორებიც აინ რენდის მიმდევრები არიან: ადამიანები, რომლებსაც სჯერათ, რომ კაცობრიობის დახმარება მარტო აბსოლუტური ბოროტებითა და ეგოიზმითაა შესაძლებელი; რომ რეალობის უკეთესობისკენ შეცვლა მხოლოდ სიტუაციის მიზანმიმართულად გაუარესების შედეგად წარმოქნილი, შემთხვევითი გვერდითი ეფექტებით თუ მოხდება.

მაგრამ ჩვენ ვიცით, რომ განზრახაც შესაძლებელია სამყაროს უფრო სამართლიან, კეთილ და გულუხვ ადგილად ქცევა - ჩვენ ამას უკვე ასობით წელია, რაც მიზანმიმართულად ვაკეთებთ. მეჩვიდმეტე საუკუნის პერსპექტივიდან თუ შევხედავთ დღევანდელ დღეს, დასავლეთ ევროპელები უკვე უტოპიაში ცხოვრობენ: თითქმის ყველა ახალდაბადებული ზრდასრულ ასაკამდე აღწევს; ქალაქის ქუჩებში კანალიზაციის წყლები არ მოედინება; ქალებს კაცების მსგავსად აქვთ ქონების ფლობის უფლება; ყველა ბავშვი სკოლაში დადის; საზოგადოებას იმის დროც კი აქვს, რომ ქათმებისადმი არასათანადო მოპყრობის საკითხზე გამოთქვას აღშფოთბეა. რაც მთავარია, ეს სიახლეები ნაწილობრივ ან მთლიანად მთავრობების ქმედებათა შედეგია. ერთად მუშაობით ჩვენ მასობრივი უტოპიური პროექტი განვახორციელეთ.

ფოტო: Hulu

თაობების ცვლასთან ერთად ჩვენ არა მხოლოდ ვუახლოვდებით უტოპიას, არამედ, ამასთან, ჩვენი ყოველდღიური ცხოვრებაც ივსება რიგითი უტოპიანიზმებით. ჩვენ ვეხმარებით უცხო ადამიანებს ბარგის გადატანაში, ადგილს ვუთმობთ შეზღუდული შესაძლებლობების პირებს, ვუმზადებთ საჭმელს კრიზისულ სიტუაციაში მყოფ მეზობელს. ყოველთვის, როცა, მაგალითად, მიმტანს, დამატებით თანხას ვუტოვებთ, უცხო პირისადმი თავგანწირვის სურვილს ვავლენთ. ეს სურვილი დღეს იმდენად გავრცელებულია, რომ მთლიანი შრომითი სექტორები მის ხარჯზე არსებობენ. ბევრი ადამიანისთვის შინაგანად მტკივნეულია დახმარების მთხოვნელის უარით გასტუმრება. მათხოვრის დანახვისას ჩვენ უსიამოვნო გრძნობა იმიტომ კი არ გვეუფლება, რომ უცხო ადამიანების ბედი არ გვადარდებს, არამედ იმიტომ, რომ - გვადარდებს.

ამის მიუხედავად, ჩვენ მუდამ გვიმეორებენ, რომ ჩვენი რეალური მოტივები ეგოისტურია. გვაფრთხილებენ, რომ როცა ერთად ვმუშაობთ, რეპრესიის მონოლითურ მანქანად ვიქცევით; და თუ სრული თავისუფლება მოგვენიჭება, მაშინვე პრიმიტიულ და კანიბალისტურ ბრბოდ გარდავისახებით. ცინიკოსებისა და ნიჰილისტების მმართველობამ სახიფათო ადგილამდე მიგვიყვანა. დემოკრატია მსოფლიოს გარშემო დემაგოგთა ხელით ნადგურდება. უთანასწორობა იზრდება და ღარიბების ელემენტარული პირობებით უზრუნველყოფის გზები სულ უფრო მცირდება. ყველაზე ცუდი კი ისაა, რომ ჩვენ მასობრივი გადაშენების საფრთხის წინაშე ვდგავართ, რომელიც მთელ დედამიწაზე არსებულ სიცოცხლეს ემუქრება განადგურებით. სამყარო კვდება, ჩვენ კი კვლავ დაჟინებით გვიმეორებენ, რომ მდგომარეობის უკეთესებოსიკენ შეცვლას არ უნდა ვეცადოთ, რომ ჩვენი ოცნებები უკეთეს ცხოვრებაზე მომწამვლელია, ჩვენი თანაგრძნობა კი - ტყუილი.

დროა, ეს სახიფათო სიცრუე უარვყოთ. სამყაროს უკეთესობისკენ შეცვლის სურვილში არაფერია სასირცხვილო, ბავშვური ან არარეალისტური. იმის ცრურწმენა უნდა მოვიშოროთ, რომ პრობლემების მოგვარების ყოველგვარ მცდელობას ორუელისეულ დისტოპიამდე მივყავართ. ისტორია გვასწავლის, რომ კარგი განზრახვები მარცხის წინაპირობას არ წარმოადგენს. უფრო მეტიც, მათ გარეშე ცოტა რამისთვის თუ მიგვიღწევია. ჩვენ საკუთარ თავს ნება უნდა დავრთოთ, შევიმუშაოთ უტოპიური სქემები და მათ რეალობაში განსახორციელებლად პრაგმატულად ვიმოქმედოთ. თუ ჩვენ უკეთესი შედეგის მიღება გვსურს, საკუთარი თავები მცდელობის შიშისგან უნდა გავათავისუფლოთ.