2014 წელს, სანამ მამაჩემი გარდაიცვლებოდა, რამდენიმე დღით ადრე დავუსვი კითხვა, რომელიც ზოგს, შესაძლოა, თანაგრძნობას მოკლებულად და შეუფერებლად მოეჩვენოს:

"აბა, ახლა რას ფიქრობ სიკვდილზე?"

საავადმყოფოში ვიყავით. იმ დღეს მამას ბევრი არაფერი ეთქვა. ის ტკივილგამაყუჩებლების ზემოქმედების ქვეშ იყო და სიკვდილთან უკანასკნელი შებრძოლების ეტაპს გადიოდა.

მამამ პასუხის გასაცემად მთლიანი დარჩენილი ენერგია მოიკრიბა. "ეს ზედმეტად კომპლექსურია", — თქვა მან.

ეს იყო ბოლო სიტყვები, რომლებიც მამამ სიკვდილამდე მითხრა. რაღაც უფრო ღრმად ნაფიქრს, უფრო სიტყვაუხვს ველოდი. თუმცა, ეს სიტყვები სიკვდილის მნიშვნელობისადმი ჩვენს საზიარო დამოკიდებულებას შეესაბამებოდა. მამა ბოლო წუთამდე გულახდილად, გამბედავად და ბრძნულად საუბრობდა.

ბევრ ისეთ ადამიანს შევხვედრილვარ, რომელმაც მოახერხა, რომ სიკვდილი იდუმალებისგან ერთგვარ სოციოლოგიურ მოცემულობაზე დაყრდნობით განეძარცვა: "ადრე თუ გვიან ჩვენ ყველანი მოვკვდებით. რამე ახალი მითხარი". ვეჭვობ, რომ ამ ადამიანების დიდმა ნაწილმა სიცოცხლეც — ჩვენი არსებობის ფაქტიც — განძარცვა იდუმალებისგან: "რა თქმა უნდა, მე ვარსებობ. ახლა ხომ აქ ვარ, ასე არაა?!"

სიკვდილის გარდაუვალობისთვის თვალის გასწორება და მის შემზარავ ბუნებაში ჩაწვდომის მცდელობა ჩემი როგორც ფილოსოფოსისა და ადამიანის მოვალეობაა. მიუხედავად იმისა, რომ მამაჩემი პროფესიონალი ფილოსოფოსი არ იყო, მას უყვარდა სიბრძნე და მსჯელობის ნიჭიც ჰქონდა. წლების განმავლობაში ჩვენი საუბრები არაერთხელ შეხებია ღმერთის არსებობას, სიყვარულის მნიშვნელობას და, დიახ, სიკვდილის რაობასაც.

დღევანდელი გადმოსახედიდან ვხვდები, მე და მამამ უფლება არ მივეცით სიკვდილს, ბოლო სიტყვა ეთქვა ისე, რომ მანამდე მეტაფორულად მისთვის სახეში არ შეგვეხედა. ჩვენ ორივე ვეწინააღმდეგებოდით გზებს, რომელთა საშუალებითაც ბევრი ცნობიერების უცაბედად შეწყვეტის ფაქტისთვის თვალის გასწორებას გაურბის.

ჩვენ ვიცით, რომ სიკვდილი გარდაუვალია და ეს განსაკუთრებული სიცხადით ორწლიანი პანდემიის დროს გამოჩნდა. ახალი წლის დაწყების პარალელურად, მე კვლავ გაოგნებული ვარ იმის გაცნობიერებით, რომ შეერთებულ შტატებში COVID-19-ით 800 ათასზე მეტი შეუცვლელი ადამიანი გარდაიცვალა. მსოფლიოს მასშტაბით კი ეს რიცხვი ხუთ მილიონს აჭარბებს. ამ რიცხვების მოსმენისას მნიშვნელოვანია გავითავისოთ, რომ მათ უკან სიკვდილის რეალური შემთხვევებია — მილიონობით ადამიანის ცნობიერება, უბრალოდ, შეწყდა. მნიშვნელოვანია არა მხოლოდ სიკვდილის გამომწვევი მიზეზები, არამედ — საკუთრივ გარდაცვალების ფაქტი.

ფილოსოფოს სერენ კიერკეგორის მსგავსად, მე და მამაც სიკვდილს ვუყურებდით როგორც "არავითარ შემთხვევაში ზოგად რამეს". ჩვენ მივხვდით, რომ სიკვდილი გვეხება ყველას ცალკე — მე, მას და შენ. თუმცა, ის რასაც ჩვენ რეალურად შევისწავლიდით, იყო კვდომა და არა სიკვდილი. კვდომა პროცესია — გარდაცვალებამდე დღეების დათვლა. თავად სიკვდილისას კი, ვგონებ, არ არსებობს ცნობიერი მე, რომელიც იაზრებს, რომ მოკვდა ან როდისმე ცოცხალი იყო. ასე რომ, დიახ, როგორც მამამ თქვა, სიკვდილი ზედმეტად კომპლექსურია.

2020 წლის თებერვალში იმ ინტერვიუების შესავალი ტექსტი დავწერე, რომლებიც The Times-ის ფილოსოფიური სერიისთვის, დიალოგები სიკვდილზე, სხვადასხვა რელიგიის მკვლევართან უნდა ჩამეწერა. მართალია, ჩემს თავდაპირველ მიზანს არაფერი ჰქონდა საერთო COVID-19-ით გამოწვეული სიკვდილიანობის გააზრებასთან (როგორც უმეტესობას, მეც წარმოდგენა არ მქონდა, რამდენად დამანგრეველი იქნებოდა ეს დაავადება), თუმცა მალე მისი იგნორირება შეუძლებელი გახდა. ინტერვიუების გამოქვეყნების შემდეგ მკითხველებისგან გავიგე, რომ მათი წაკითხვა პანდემიის დროს განცდილ დანაკლისთან გამკლავებაში დაეხმარათ. მინდა მჯეროდეს, ამის მიზეზი ის გახლდათ, რომ ინტერვიუების დახმარებით სიკვდილის მნიშვნელობის შესწავლა და მისთვის მზერის არიდებაზე უარის თქმა ვცადე. ის, რაც ფილოსოფიური კვლევის სახით დაიწყო, ზოგიერთისთვის მალამო გახდა.

მართალია, თითოეულმა მკვლევარმა განსხვავებული აზრი გამოთქვა სიკვდილის შემდეგ მიმდინარე პროცესებზე, თუმცა მალევე ყველა საუბარი ცხოვრებისეული საკითხების განხილვაში გადაიზარდა. ჩვენ იმას განვიხილავდით, თუ რას ვაკეთებთ სააქაოში. სიკვდილი დანაკარგია, მაგრამ ის ასევე აზრს სძენს და გარდაქმნის ცხოვრებას. ის ერთგვარი გზამკვლევია ცოცხალთათვის — ეს დამოკიდებულება თითოეული მკვლევრის პასუხებში იკითხებოდა.

ბუდიზმის მიმდევარმა, დადულ ნამგიალმა ხაზი გაუსვა იმას, თუ რამდენად მნიშვნელოვანია საკუთარი თავით შეპყრობის ჩვევისგან და ეგოიზმისგან გათავისუფლება. იუდაიზმის მკვლევარმა, მული ვიდასმა ყურადღება ინტელექტუალურ და სულიერ ენერგიაზე გაამახვილა. რომაელმა კათოლიკემ, კარენ ტელმა ისაუბრა თავის სურვილზე, ემსახუროს სამყაროს, რათა ის უფრო სამართლიანი გახდეს. ჯაინიზმის მკვლევარმა, პანკაჯ ჯაინმა ხაზგასმით აღნიშნა, რომ სულის სრულად განწმენდა სიცოცხლეში ძალადობაზე აბსოლუტური უარის თქმით მიიღწევა.

ბრუკ ზიპორინმა, ტაოიზმის მკვლევარმა თქვა, რომ საჭიროა, ამ ცხოვრების მუდმივ ცვალებადობას თვალი გავუსწოროთ და მიჯაჭვულობისგან გავთავისუფლდეთ. მისთვის ყოველი ახალი სიტუაცია არის "რაღაც ახლის მომტანი, ახალი სიკეთე". ისლამის მკვლევარმა, ლეორ ჰალევიმ მითხრა, რომ იმამი განსაკუთრებულ მნიშვნელობას ვალების გადახდას, ქველმოქმედებას და ლოცვას ანიჭებს.

იაკობ კეჰინდე ოლუპონამ, იორუბას რელიგიის მკვლევარმა განმარტა, რომ "ადამიანებს ევალებათ, კარგად მოიქცნენ ცხოვრებაში, რადგან სიკვდილის შემდეგ მათ კარგი საქმეებით დაიმახსოვრებენ". ათეისტმა ფილოსოფოსმა, ტოდ მეიმ კი დიდი მნიშვნელობა მიანიჭა იმისკენ სწრაფვას, რომ ერთდროულად ცხოვრების ორ გზას ვადგეთ — თან წინაც ვიყურებოდეთ და თან აწმყოც სრულად შევიგრძნოთ.

ამ შეხედულებების მრავალფეროვნება გვაჩვენებს, რომ არ არსებობს ზუსტი პასუხები — ამისთვის კითხვები "ზედმეტად კომპლექსურია". ცხოვრება კი, უილიამ შექსპირის მაკბეტის სიტყვების არ იყოს, "იდიოტის მოთხრობილი ზღაპარია, სავსე ხმაურითა და მძვინვარებით, რაც არაფერს ნიშნავს". თუმცა, პარადოქსულად, ბევრი რამ არის სასწავლი იმის შესახებ, რაც შეუცნობელია.

შესაძლოა, სიკვდილის რაობის გააზრებაში ბრმებისა და სპილოს იგავი გამოგვადგეს. იმ ბრმების მსგავსად, რომლებმაც შეხებით სპილოს მხოლოდ ცალკეული ნაწილები შეიმეცნეს, ჩვენი შეხედულებებიც სიკვდილზე შეზღუდულია — განურჩევლად იმისა, რელიგიას დავეყრდნობით თუ არა. ჩვენი დამოკიდებულება განსაზღვრულია კონტექსტით, კულტურით, მკაფიო და არაცხადი მეტაფიზიკური შეგრძნებებით, ღირებულებებითა და ენით. საბოლოოდ, სპილოს შეხებით სრულად ვერავინ ახასიათებს. თუმცა, სიკვდილის შემთხვევაში შესახებიც არაფერია. არსებობს მხოლოდ ფაქტი, რომ ჩვენ ვკვდებით.

მიუხედავად ამისა, ადამიანებს გვამოძრავებს სურვილი, შევიმეცნოთ ის, რისი სრულად აღქმაც არ შეგვიძლია. ამდენად, ყოველი რელიგიური მსოფლმხედველობა, შეიძლება, საიქიოს რაღაც ასპექტს — იმას, რაც სცილდება ჩვენი აღწერის უნარის საზღვრებს — ეხებოდეს ან მის მიერ განისაზღვრებოდეს.

შესაძლოა, ჩემთვის ზედმეტად რთულია ადამიანის გაშვება და ამიტომ უარვყოფ მოსაზრებას, რომ სიკვდილის შემდეგ არაფერია. ყველა ჩვენგანისთვის ნაცნობია მიჯაჭვულობა, რომელიც შეგუებაზე უარის თქმის ერთ-ერთ ფორმას შეიძლება წარმოადგენდეს. ჩემი ძვირფასი მეგობრის ბელ ჰუკსის გარდაცვალება მტკივნეულად ადასტურებს ამას. რატომ უნდა მომინდეს, უკან მოვიტოვო ჩვენი მშვენიერი და თბილი ურთიერთობა და ჩვენი შემაგულიანებელი, მახვილგონივრული საუბრები? თუმცა სიკვდილის კომპლექსურობის შესახებ მამის ბოლო სიტყვები მშვენიერი კითხვის ნიშნის წინაშე მტოვებს.

მამას ძალიან უყვარდა ხალილ ჯიბრანის წიგნი, წინასწარმეტყველი. იგი ამ ნაწარმოებიდან ფრაზებს სიტყვასიტყვით ციტირებდა. მე არ შევსწრებივარ მამის უკანასკნელ ამოსუნთქვას, მაგრამ ვისურვებდი, მისი ამქვეყნიდან გასვლისას შემძლებოდა წარმომეთქვა ჯიბრანის სიტყვები: "და რა არის სუნთქვის შეწყვეტა, თუ არა სუნთქვის გათავისუფლება მისი მშფოთვარე დინებისგან, რათა შეძლოს ამაღლება, გაფართოება და ღმერთის დაუბრკოლებლად ძიება?"

გასული წლის ღრმა მწუხარებისა და დანაკარგის შემდეგ ძნელია კომფორტის პოვნა. მნიშვნელობა არ აქვს, რამდენი ფილოსოფოსი ან ღვთისმეტყველი ეძებს პასუხებს, სიკვდილის მნიშვნელობა საიდუმლოდ რჩება. და მაინც, ამ საიდუმლოების წინაშე დუმილი ჩემთვის გამოსავალი არ არის. ასე ფიქრობდა მამაც. შესაძლოა, ამის მიზეზი იმის ცოდნაა, რომ მიუხედავად რიტუალებში ნუგეშის პოვნის შესაძლებლობისა, შვებას შეუპოვარი ძიებაც გვანიჭებს.