კავკასიონის მთისწინეთში არის აკაკი წერეთლის მიერ "ედემს" შედარებული პატარა სოფელი, რომელიც 4 განსხვავებული ეროვნების ხალხს იტევდა და, როგორც ამბობენ, არა თუ შუღლს, პატარა დაპირისპირებასაც კი არ ჰქონია ადგილი.

მრავალეთნიკური ლაილაში ლეჩხუმში მდებარეობს. აქ საუკუნეების განმავლობაში ძმურად თანაცხოვრობდნენ ქართველები, ებრაელები, სომხები და ბერძნები. სოფელში დარჩენილი მოსახლეობა ძველ ისტორიებს გადმოცემით იცნობს, თუმცა ისეთი სიამაყით და ემოციებით გვიყვებიან, ვერ იფიქრებ, რომ თანამონაწილენი არ ყოფილან.

სოფელში ებრაელების მოსვლასთან დაკავშირებით, რამდენიმე ისტორიულ ფაქტთან ერთად, ლეგენდებიც არსებობს.

"ებრაელები ჩვენს სოფელში ონის სინაგოგის გავლით მოდიოდნენ თურმე, აქლემებით. ასეთი ლეგენდაცაა. მერე ზერე, ყანებში ერთ ადგილს ერქვა ლასემა, იქ დაწვნენ ეს აქლემები. ებრაულად ეს ნიშნავს, აქ უნდა დავსახლდეთო და დარჩნენ და დარჩნენ", — გვეუბნება სოფლის ერთ-ერთი მკვიდრი.

დავით კოპალიანი წიგნში ნარკვევები ლეჩხუმის წარსულიდან წერს, რომ მითების დონეზე, ებრაელების ნაწილი სვანეთში, დაახლოებით, 26 საუკუნის წინ დასახლდა. შემდეგ კი, სოფელ ლახამულადან ლეჩხუმში, თაბორში გადმოვიდნენ. თაბორმა, რომელიც ლაილაშის მეზობლად მდებარეობს, სწორედ ისრაელის თაბორის მიბაძვით მიიღო სახელი. ამის შემდეგ, აქ მომხდარ მიწისძვრას სოფლის მოსახლეობა აუყრია და დაახლოებით მე-6 საუკუნეში ებრაელები ლაილაშში დასახლებულან.

სწორედ აქედან იწყება მშვიდობიანი თანაცხოვრება ლაილაშში. მკვიდრები გადმოცემით ამბობენ, რომ ებრაელები პატიოსანი მშრომელები, კარგი ხელოსნები და ნიჭიერი ვაჭრები იყვნენ. ისინი კარგად შეეგუენ ახალ გარემოს, თუმცა არასდროს დაუკარგავთ ისტორიულ სამშობლოში დაბრუნების სურვილი. წლებისა და საუკუნეების მანძილზე ლაილაშში ქართველთა და ებრაელთა რაოდენობა თითქმის თანაბარი იყო. მაგალითად, მე-20 საუკუნის დასაწყისში, ლაილაშში 120 ქართული, ხოლო 100 ებრაული კომლი ცხოვრობდა — სომხები და ბერძნები შედარებით ნაკლები იყვნენ.

როგორც ადგილობრივები გვიყვებიან, 1913 წელს ებრაელთა ბაზარი დაიწვა. ეს დღე შაბათი ყოფილა და ებრაელ კაცებს მუშაობა არ შეეძლოთ — სწორედ ამიტომ, მათი ქონების გადასარჩენად ქართველები იბრძოდნენ, რათა მოძმე ებრაელები სარჩო-საბადებლის გარეშე არ დარჩენილიყვნენ.

რაც შეეხება ბერძნებს, ლაილაშში მათი მისვლის ზუსტი თარიღი ცნობილი არ არის, თუმცა, მოსახლეობა იხსენებს, რომ ბერძნების სოფელში დასახლება ქვის ხელოსნის მოსვლასა და აქ დარჩენასთან ყოფილა კავშირში.

"ბერძენი ელიანიდი (ელიანოვი), ქვის ხელოსანი მოსულა ლაილაშში და აქაური ქალი შეურთავს. ზუსტად არავინ იცის, როდინდელი ამბავია. 8 ოჯახამდე გამრავლებულა მერე. ახლა მხოლოდ 2 ოჯახია დარჩენილი", — გვეუბნება ია ხმელიძე.

ადგილობრივები გვიყვებიან, რომ ლაილაშში სომხების შემოსვლა, ისევე, როგორც დანარჩენ საქართველოში, უფრო ადრე დაიწყო, ვიდრე ბერძნებისა და ებრაელებისა. ვაჭარ-ხელოსნობაში გამორჩეული სომხები განსაკუთრებით აძლიერებდნენ ირგვლივ მყოფთ. სწორედ ებრაელთა და სომეხთა მონდომებით შეიქმნა ლაილაშის ბაზრობაც, რომელიც იმდროინდელი მაზრის მთავარი სავაჭრო პუნქტი გახდა.

სოფელში ამბობენ, რომ მათ სომხური ენაც კი არ იცოდნენ და ღვთისმსახურება დარბაზული ტიპის სომხურ ტაძარში ქართულად ტარდებოდა. ტაძრის ნანგრევები სოფლის ცენტრში ახლაც შემორჩენილია.

"ფუნქციონირებდა გრიგორიანული ეკლესია, რომლის მსახურს დიაკვანს ეძახდნენ, ტერტერად არ მოიხსენიებდნენ", — გვეუბნება ია ხმელიძე.

როგორც ცნობილია, სომხები და ებრაელები ქვედა და ზედა ლაილაშს შორის იყვნენ დასახლებულნი. ეს ადგილი მალე სოფლის ცენტრად და ლაილაშის ბაზრად ჩამოყალიბდა, ვინაიდან მათ განავითარეს ვაჭრობა, მეწაღეობა, ხელოსნობა და ა.შ.

სოფლის მცხოვრებთა შორის განსხვავება წლების მანძილზე მხოლოდ რელიგია იყო. გარდა მრწამსისა, არ ყოფილა განსხვავებული ენა, დიალექტი, კულტურული ღონისძიებები თუ სხვა. იქ დღემდე არსებობს სინაგოგა, რომელიც რეაბილიტირებულია და სოფლის ცენტრში დგას.

"ეს სოფელი იყო კულტურის კერა ოდითგანვე. ვაჭრობა იყო განვითარებული განსაკუთრებით, იმიტომ, რომ ებრაელები და სომხები ვაჭრობას მისდევდნენ და აქ რომ დასახლდნენ, ძირითადად ამ სფეროში ჩაერთვნენ. დადიოდნენ მეზობელ სოფლებში და ხან რას ყიდდნენ, ხან რას.

სომხები, ძირითადად, მეწაღეობით იყვნენ დაკავებულები. ბერძნებს რაც შეეხება, რაფერც მე მახსოვს, მხოლოდ 3 ოჯახი იყო. ახლაც ცხოვრობს 2-3 ოჯახი. სომხები იყვნენ დაახლოებით 300 კომლი და ებრაელები 500 კომლი, დანარჩენი ქართველები", — იხსენებს სოფლის უხუცესი, თამაზ კაჭკაჭაშვილი.

როგორც ის ამბობს, სოფელში შაბათობით "თორის თამაში" ტარდებოდა, სადაც ებრაელები ქართველებსაც ეპატიჟებოდნენ და ერთად მხიარულობდნენ.

"ოჯახებში დავდიოდით, ერთმანეთის რელიგიურ რიტუალებსაც ვესწრებოდით. მთელს ცენტრში, მაიდნის წყლამდე ებრაელები ცხოვრობდნენ. იყო დუქნები, ყოველნაირი. ძალიან წესიერი ხალხი იყო. თორა ჰქონდათ, თავიანთი სალოცავი.

ჩვენ მაშინ ბავშვები ვიყავით და ყოველ შაბათს ტარდებოდა თორის თამაში. არც დენი გვქონდა და არც არაფერი. ისე გვიხაროდა ეს თამაში... მივდიოდით და ვმხიარულობდით, არავითარი აყალმაყალი, აი, თითქოს კინოდან რომ გამოხვალ საღამოს და სახლში მიდიხარ, ისეთი იყო", — იხსენებს თამაზ კაჭკაჭაშვილი.

ებრაელებმა და სომხებმა სოფელს ისტორიული მემკვიდრეობის უმნიშვნელოვანესი ძეგლები დაუტოვეს. მათ შორის არის ებრაულენოვანი "ლაილაშის ბიბლია", რომელიც სოფელში XX საუკუნის 40-იან წლებში აღმოაჩინეს. სავარაუდოდ, იგი მე-9 საუკუნის ხელნაწერია — ეტრატზე შესრულებულ ნაწერში 3 სავარაუდო კალიგრაფია შეინიშნება, ის სულ 169 ფურცელია და ამჟამად ხელნაწერთა ინსტიტუტში ინახება. მკვლევართა მოსაზრებით, მსოფლიოში ასეთი სულ 3-4 ხელნაწერი შეიძლება არსებობდეს.

ებრაელებმა მე-20 საუკუნის შუა პერიოდში საკუთარი სახელმწიფო, ისრაელი შექმნეს. სწორედ ამ პერიოდიდან დაიწყო მასობრივი გადასახლება არამხოლოდ ლაილაშიდან, არამედ მთელი მსოფლიოდან.

"შემოუთვლიდნენ, ფეხზე ვართ დამდგარი, არაფერი აღარ გვიჭირს, ჩამოდითო და ესენიც მიდიოდნენ", — იხსენებს თამაზ კაჭკაჭაშვილი.

ერთ დროს ხალხმრავალი, მრავალფეროვანი, ჭრელი და ცოცხალი ლაილაში ახლა დემოგრაფიული პრობლემების წინაშეა.

"თანდათან დაიცალა სოფელი, წავიდნენ... მრავალფეროვნება იყო ჩვენი სოფლის ნიშა და ახლა გარეთ რომ გავიხედავ და ადამიანები კანტი-კუნტად არიან, გული გვწყდება. აღარც მრავალფეროვნებაა და არც ერთფეროვნება", — გვეუბნება თამაზ კაჭკაჭაშვილი.

დაცლილი სოფელი ტურისტების ყურადღებას ებრაელების მიერ აშენებული აუზით იქცევს. აქ ოქრონიშის წყალი მდებარეობს, საიდანაც ლაჯანურის ხეობაზე ულამაზესი ხედი იშლება.

"აუზი გვაქვს სოფელში, ძალიან ტურისტული ადგილია, ებრაელების აშენებული. მოდიან და მოდიან ამ აუზის გულისთვის", — გვეუბნება სოფლის მკვიდრი.

მიუხედავად იმისა, რომ ებრაელებმა ლაილაში დატოვეს, ზაფხულობით წინაპრების სასაფლაოზე დადიოდნენ.

"ებრაელები მოდიოდნენ ხოლმე ზაფხულში, სასაფლაოებია აქანე მათი წინაპრების. რამდენიმემ გააკეთა პაპისა და ბაბუის საფლავები. ივრითულადაა ყველაფერი, 6-ნიშნიანი გერბი და ყველაფერი. აქ რომ წირვა ტარდებოდა, იქაც ივრითულად საუბრობდნენ", — იხსენებს სოფლის მკვიდრი.

როგორც დავით კოპალიანი წერს, 2004 წელს საქართველოში "ისრაელის დღეების" კვირეული ჩატარებულა, სადაც სოფლის მკვიდრს, ნოდარ მესხაძეს დაახლოებით ასეთი რამ უთქვამს:

"ჩვენი და ებრაელების ურთიერთობა ისტორიის სიღრმიდან მოედინება და მას უკვდავი ფესვები გააჩნია, რომელიც არასდროს გაწყდება. ამ სიძველეს ვერც სინაგოგისა და ვერც მათი წინაპრების საფლავების ქვების ასაკით დავადგენთ, ეს გაცილებით უფრო შორეულია".

ლეჩხუმში ებრაელების ცხოვრების შესახებ On.ge საქართველოს ებრაელთა კავშირის თავმჯდომარეს ესაუბრა. მერაბ ჩანჩალაშვილი ამბობს, რომ ზოგიერთი ებრაელი ლაილაშთან წვდომას, გარკვეულწილად, მაინც ინარჩუნებს, ხანდახან კი ჩადიან და სინაგოგას სტუმრობენ.

"ბოლო ებრაელი ლაილაშიდან, დაახლოებით, 20 წლის წინ წავიდა. ზოგიერთი სახლებს ინარჩუნებს, ვგულისხმობ, დაკანონებული აქვს. შესაძლოა, მოვლილი არ იყოს, მაგრამ მათ საკუთრებაში რჩება. გასულ ზაფხულს ვიყავი და როგორც ადგილობრივმა მითხრა, ჩამოდიან ხოლმე და სინაგოგასაც პატრონობენო. ლაილაშის სინაგოგა გარემონტებული დამხვდა. დაახლოებით, 7-8 წლის წინ გაარემონტეს. ვგეგმავ ისრაელში წასვლას და ვფიქრობ, როგორმე დავუკავშირდე ლაილაშიდან წასულებს", — გვითხრა ჩანჩალაშვილმა.

რაც შეეხება ბევრძნებს, ახლა სოფელში მხოლოდ მამუკა ელიანიდია დარჩენილი. ხანდახან მისი ბიძაშვილიც ჩამოდის თბილისიდან.

"ძველებიდან აღარავინაა ცოცხალი, არც ჩემები. ბერძნები მარტო ჩვენი ოჯახი ვართ დარჩენილი და ჩემი ბიძაშვილი არის კიდევ, რომელიც ახლა აქაა დროებით, თუმცა ისე თბილისში ცხოვრობს. ერთმანეთთან ყველას კარგი დამოკიდებულება გვქონდა, ეროვნების გამორჩევა არ ყოფილა არასდროს. როგორც ცხოვრობდნენ ქართველები ებრაელებთან და სომხებთან, ისევე ჩვენთან და ჩვენც იმათთან. ქართველებს და ბერძნებს შორის ტრადიციებიც უფრო ერთნაირი იყო, სარწმუნოებაც ერთი", — იხსენებს მამუკა ელიანიდი.

სომეხთა სათვისტომოში კი გვითხრეს, რომ ლაილაშელი სომხები უკვე სრულად ასიმილირდნენ ადგილობრივ მოსახლეობასთან. მათ ძველი პროფესიები შემოიტოვეს და საკუთარი ცოდნა მთელ დასავლეთ საქართველოს გაუნაწილეს.

მასალა მომზადდა პროექტის ნარატივების რადიკალიზაციის პრევენცია და მათზე რეაგირება საქართველოში ფარგლებში, რომელსაც მედიის განვითარების ფონდი STRIVE Global program-ის ფარგლებში ახორციელებს.