ავტორი: შორენა კახიძე

აღმოსავლეთ ევროპის მრავალპარტიული დემოკრატიის ცენტრმა (EECMD) შეიმუშავა პოლიტიკის დოკუმენტი — გენდერული ბიუჯეტირების გამოწვევები საქართველოში მუნიციპალურ დონეზე. პუბლიკაცია მომზადდა პროექტის — რეგიონების უზრუნველყოფა ინფორმაციით და ამომრჩეველთა გაძლიერება დემოკრატიისთვის — ფარგლებში. გთავაზობთ დოკუმენტს სრულად.

საერთაშორისო გამოცდილება

გენდერული ბიუჯეტირება, როგორც პროგრამული ბიუჯეტირების შემადგენელი ნაწილი, აქტიურად განიხილება ინკლუზიური ზრდის ხელშემწყობ საჯარო ფინანსების მართვის ინსტრუმენტად. შესაბამისად, ფისკალურ პოლიტიკასა და საჯარო ფინანსების მართვის პროცესში გენდერული მეინსტრიმინგი ეტაპობრივად უფრო და უფრო მეტ მნიშვნელობას იძენს. საერთაშორისო დონეზე არსებობს არაერთი მტკიცებულება იმისა, რომ გენდერულ თანასწორობას შეუძლია ეკონომიკური ზრდის მხარდაჭერა. ამიტომაც არის, რომ გენდერული ბიუჯეტირება გენდერული თანასწორობისკენ მიმართული პოლიტიკისა და საბიუჯეტო სახსრების განაწილების შესაბამისობის საუკეთესო მექანიზმია. ეს, თავის მხრივ, გულისხმობს გენდერზეორიენტირებული საბიუჯეტო პროცესის ფორმირებას, გენდერული თანასწორობის ასპექტების ჩართვას ქვეყნის საბიუჯეტო პროცესში და საბიუჯეტო რესურსების ისეთ განაწილებას, რომელიც ხელს შეუწყობს გენდერული პერსპექტივების ინტეგრირებას ყველა სფეროსა თუ სექტორში.

საერთაშორისო პრაქტიკა ცხადყოფს, რომ გენდერული ბიუჯეტირების უპირატესობებს მიეკუთვნება: ეკონომიკური ზრდისა და კეთილდღეობის ამაღლება, კარგი მმართველობის დამკვიდრება, საჯარო პოლიტიკისა და სახელმწიფო დანახარჯების ეფექტიანობის ზრდა,გენდერული თანასწორობის მიღწევა, ანგარიშვალდებულებისა და გამჭვირვალობის, საბიუჯეტო პროცესების, სტატისტიკისა და ინდიკატორების გაუმჯობესება და სხვ.

გენდერული თანასწორობის მისაღწევად ადგილობრივ თვითმმართველობებს უდიდესი როლი აკისრიათ, რადგან სწორედ მათ გადაწყვეტილებებზეა დამოკიდებული მუნიციპალიტეტში მცხოვრები ქალებისა და მამაკაცების კეთილდღეობა. ადგილობრივი თვითმმართველობა კარგ მმართველობას ვერ განახორციელებს, თუ სათანადო ყურადღებას არ დაუთმობს გენდერულ თანასწორობასა და ქალების გაძლიერებას.

ადგილობრივ დონეზე არსებული მმართველობის მოდელი, განსაკუთრებით კი ფისკალური პოლიტიკის სფეროში, თავის მხრივ, ხელს უწყობს ადგილობრივად გენდერული ბიუჯეტირების მიდგომის დანერგვას. საჯარო ფინანსების რეფორმის ფარგლებში, დეცენტრალიზაცია იძლევა გამჭვირვალობის დონის ამაღლების ფართო შესაძლებლობას და, ამასთანავე, პოტენციურად უზრუნველყოფს ადგილობრივ დონეებზე მეტ ჩართულობას. ადგილობრივი მმართველობა უფრო პასუხისმგებლიანია საჯარო პოლიტიკისა და სერვისების მიწოდების საკითხებში.

ადგილობრივი მმართველობების სიახლოვე მოსახლეობის ყოველდღიურობასთან იძლევა იმის თქმის საშუალებას, რომ ჩნდება შესაძლებლობა, პირდაპირ დაკმაყოფილდეს ქალთა და მამაკაცთა საჭიროებები საჯარო პოლიტიკისა და სერვისების მიწოდების ფარგლებში. ამ დონეზე გენდერული ბიუჯეტირების მიდგომების გამოყენების დიდი რესურსი არსებობს, რაც თავისთავად მოიცავს ადგილობრივ მოსახლეობას.

OECD-ის ქვეყნების ორ მესამედს გენდერული ბიუჯეტირება დანერგილი აქვს მმართველობის სულ ცოტა ორ დონეზე. გენდერული ბიუჯეტირება სამართლებრივად სავალდებულოა ზოგიერთ ქვეყანაში: მაგალითად ავსტრიაში, სადაც ეს კონსტიტუციური მოთხოვნაა; ნორვეგიაში, სადაც სახელმწიფოს მთავარი სტრატეგია გენდერული თანასწორობის მიდგომასთან მიმართებით არის გენდერული შეხედულებების ჩართვა ნებისმიერი პოლიტიკის შემუშავების პროცესში ცენტრალურ, რეგიონალურ თუ ადგილობრივ დონეზე. OECD-ის სხვა ქვეყნებში (მათ შორის, ფინეთში, ისლანდიაში, ისრაელსა და ესპანეთში) მმართველობის ქვედა დონეზე გენდერულ ბიუჯეტირებაში ჩართულობა სავალდებულოზე მეტად ადმინისტრაციულადაა დადგენილი. ამ ქვეყნებში გენდერული ბიუჯეტირება დასაშვებია განვითარდეს შედარებით ნაკლებ რეგიონებსა და მუნიციპალიტეტებში.

მაშინაც კი, როდესაც ზოგიერთი ქვეყანა პრაქტიკაში არ იყენებს გენდერულ ბიუჯეტირებას ცენტრალურ დონეზე, მაინც შესაძლებელია გენდერული ბიუჯეტირება ჰქონდეთ ადგილობრივ დონეებზე. მაგალითად, შვეიცარიაში ფედერალური მთავრობა პრაქტიკულად არ ახორციელებს რაიმე სახის გენდერულ ბიუჯეტირებას, თუმცა, მიუხედავად ამისა, მმართველობის ქვედა დონეებზე არაერთხელ წარუდგენიათ გენდერულ ბიუჯეტირებასთან დაკავშირებული სხვადასხვა ინიციატივა.

როდესაც სახელმწიფოები პოლიტიკის წარმოების პროცესში იწყებენ გენდერულ საკითხებზე პასუხისმგებლობის დამკვიდრებას, ხშირად კონცენტრირდებიან პოლიტიკის რამდენიმე სფეროზე. გენდერულ საკითხებზე პასუხისმგებლობის პოლიტიკა აშკარად შეინიშნება ფართო პოლიტიკის ისეთ სფეროებში, როგორიცაა: ეკონომიკა, თანასწორობის თემატიკა, განათლება, გენდერულ საკითხებზე დამყარებული ძალადობა და პროფესიული თუ პირადი ცხოვრების ბალანსი. მაგალითად, დანიაში ხელისუფლების გენდერული თანასწორობის სტრატეგია მოიცავს მოქალაქეებზე ორიენტირებული სერვისების გაძლიერებულ შეფასებას, მათ შორის იმისაც, თუ როგორ აფასებს ადგილობრივი ხელისუფლება გენდერულ თანასწორობას ისეთი სპეციფიკური სეგმენტების გასაძლიერებლად, როგორიცაა სერვისები დროებით უმუშევრებისთვის, ჯანდაცვა და ხანდაზმულებზე ზრუნვა.

გენდერული ბიუჯეტირება საქართველოში და მისი საფუძვლები

საქართველოში გენდერული ბიუჯეტირება განიხილება როგორც პროგრამული ბიუჯეტირების შემადგენელი ნაწილი.

საქართველოს კანონმდებლობით, პროგრამული ბიუჯეტირება ცენტრალური ხელისუფლების დონეზე დაინერგა 2012 წლიდან, ხოლო ადგილობრივი და ავტონომიური რესპუბლიკების ხელისუფლების დონეზე — 2013 წლიდან.

შესაბამისად, სახელმწიფო ბიუჯეტი პროგრამულ ფორმატში ყალიბდება 2012 წლიდან, ხოლო ადგილობრივი და ავტონომიური რესპუბლიკებისა — 2013 წლიდან. პროგრამული ფორმატი გულისხმობს ასიგნებების გამოყოფას პრიორიტეტების, პროგრამების/ქვეპროგრამების მიხედვით; მოიცავს ინფორმაციას პროგრამების/ქვეპროგრამების შესახებ, ცნობებს მათი მოსალოდნელი შედეგებისა და შესრულების შეფასების ინდიკატორებზე, კაპიტალურ პროექტებზე.

პროგრამული ბიუჯეტის შესადგენ მეთოდოლოგიაში 2015 წელს შეტანილი ცვლილების თანახმად: "სპეციფიკის გათვალისწინებით, საჭიროებიდან გამომდინარე, გენდერულად სენსიტიურ პროგრამებთან/ქვეპროგრამებთან/ღონისძიებებთან მიმართებით სასურველია ერთ-ერთ ინდიკატორად მიეთითოს პროგრამის/ქვეპროგრამის/ღონისძიების გენდერულ ასპექტში შეფასების ინდიკატორი". მხედველობაშია მისაღები ისიც, რომ პროგრამული ბიუჯეტის მეთოდოლოგია განსაზღვრავს თითოეულ მოსალოდნელ შედეგზე ინდიკატორების ოდენობის სარეკომენდაციო ლიმიტს - გამოცდილება გვიჩვენებს, რომ შესრულების შეფასების ინდიკატორების ჭარბად გამოყენება არ არის ეფექტიანი, სწორედ ამიტომ თითოეულ მოსალოდნელ შედეგზე წარმოდგენილი უნდა იყოს არაუმეტეს 5 ინდიკატორი.

გენდერული თანასწორობის ასპექტების გათვალისწინების შესახებ ჩანაწერს ვხვდებით როგორც სახელმწიფო, ისე ადგილობრივ ბიუჯეტში; კერძოდ, გენდერული თანასწორობის სახელმწიფო პოლიტიკის შემუშავებისა და მისი განხორციელების ხელშეწყობის მიზნით საქართველოს პარლამენტის გენდერული თანასწორობის საბჭოს მიერ 2014 წელს შემუშავებულ დოკუმენტში საქართველოში გენდერული თანასწორობის პოლიტიკის განხორციელების ღონისძიებათა 2014-2016 წლების სამოქმედო გეგმა. დადგენილების თანახმად, "საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის მხარჯავმა დაწესებულებებმა უნდა უზრუნველყონ საქართველოს სახელმწიფო ბიუჯეტის პროექტის ფორმირების პროცესში, პროგრამების სპეციფიკის მიხედვით, საჭიროებიდან გამომდინარე, გენდერული თანასწორობის ასპექტების გათვალისწინება". ასევე ადგილობრივმა თვითმმართველმა ერთეულებმა უნდა უზრუნველყონ "ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულის ბიუჯეტის პროექტის ფორმირების პროცესში, პროგრამების სპეციფიკის მიხედვით, საჭიროებიდან გამომდინარე, გენდერული თანასწორობის ასპექტების გათვალისწინება".

აღნიშნული აქტივობის ინდიკატორად კი განისაზღვრა, რომ "ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების ბიუჯეტების პროექტებით გათვალისწინებულ პრიორიტეტებსა და პროგრამებში, საჭიროების შემთხვევაში, ასახულია გენდერული თანასწორობის ასპექტები".

საინტერესოა ასევე გენდერული თანასწორობის შესახებ საქართველოს კანონის მე-13 მუხლის მე-2 პუნქტის ჩანაწერი: "მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტი, სოციალურ-ეკონომიკური განვითარების პრიორიტეტები, მუნიციპალური პროგრამები და გეგმები იმგვარად უნდა შემუშავდეს, რომ გამოირიცხოს ნებისმიერი ფორმის დისკრიმინაცია".

ადგილობრივი პოლიტიკის დოკუმენტებში ასევე საინტერესოა მდგრადი განვითარების მიზნების ეროვნული დოკუმენტის ფარგლებში გენდერული თანასწორობის მიღწევის მიზნით შემუშავებული საქართველოს მისადაგებული ამოცანები, ინდიკატორები და შესატყვისი მაჩვენებლები. მათგან აღსანიშნავია მე-5 მიზანი — გენდერული თანასწორობის მიღწევა და ყველა ქალისა და გოგონას შესაძლებლობების გაუმჯობესება, რომელიც განსაზღვრავს სახელმწიფო ხელისუფლების, მათ შორის ადგილობრივი ხელისუფლების როლს ქვეყანაში გენდერული თანასწორობის მისაღწევად და ქალების გასაძლიერებლად. "მდგრადი განვითარების მიზნების ეროვნული დოკუმენტი" მოიცავს ისეთ საკითხებსაც, რომლებიც, საქართველოში მოქმედი კანონმდებლობით, ადგილობრივი თვითმმართველი ერთეულების უფლებამოსილებებს განეკუთვნება და მუნიციპალური ბიუჯეტის დაფინანსებით ხორციელდება. მათ შორის არის 2030 წლისთვის სკოლამდელი განათლების ხელმისაწვდომობის უზრუნველყოფა (გლობალური ამოცანა 4,2) ყველა გოგონასა და ბიჭისთვის, რათა ისინი მზად იყვნენ დაწყებითი განათლებისთვის. საქართველოს მისადაგებული ინდიკატორი და სამიზნე მაჩვენებელი კი შემდეგნაირად არის ჩამოყალიბებული:

5 წლამდე ასაკის იმ ბავშვების პროპორციული ოდენობა, სქესის მიხედვით, რომელთა განვითარება, სწავლა და ფსიქოლოგიური ჯანმრთელობა სწორი გზით მიდის.

ორგანიზებულ სასწავლო პროცესში ბავშვების მონაწილეობის მაჩვენებელი, სქესის მიხედვით (ერთი წლით ადრე სკოლაში სწავლების დაწყების ოფიციალურ ასაკამდე) (სამიზნე: 20%-ით გაზრდა).

პრობლემების ანალიზი მუნიციპალურ დონეზე

ცალკეულ დოკუმენტებში გენდერულ ბიუჯეტირებასთან დაკავშირებული ჩანაწერები მართალია არსებობს, მაგრამ დღეს მოქმედი სამართლებრივი საფუძვლებით, გენდერული ასპექტების გათვალისწინების ვალდებულება არ არის აქტუალური საბიუჯეტო პროცესის ყველა ეტაპზე. ამიტომაც არ განიხილება პროცესის ეტაპები როგორც ერთი მთლიანის ნაწილი და მოითხოვს გენდერული ასპექტების გათვალისწინებას (ისიც საჭიროების შემთხვევაში) მხოლოდ ინდიკატორების შემუშავების დროს. როდესაც ინდიკატორი შედეგების შეფასების საზომია, შედეგი მიზნიდან გამომდინარეობს, მიზანი კი, თავის მხრივ, სტრატეგიული პოლიტიკის შემადგენელი ნაწილი უნდა იყოს.

პროგრამული ბიუჯეტის შედგენის მეთოდოლოგიის თანახმად:

• "შესრულების შეფასების ინდიკატორი განიმარტება, როგორც შედეგის მიღწევა გამოსახული გაზომვად (რაოდენობრივი ან/და ხარისხობრივი) მაჩვენებლებში, განსაზღვრავს პროგრამის/ქვეპროგრამის/ღონისძიების განხორციელების ეფექტიანობას";
• "მოსალოდნელი საბოლოო შედეგი (outcome) წარმოადგენს პროგრამების შედეგს, ის შინაარსით გლობალურია. ეს არის მდგომარეობა, რომელიც წინასწარ დაგეგმილი და გაანალიზებული პოლიტიკის განხორციელების შედეგად უნდა დადგეს".

აღნიშნული განმარტებებითაც აშკარაა, რომ უმთავრესად პროცესი პოლიტიკის წინასწარ დაგეგმვითა და გაანალიზებით უნდა დაიწყოს, გენდერული ასპექტების ინტეგრირება უნდა მოხდეს საბიუჯეტო პროცესის თითოეულ ეტაპზე და არა მხოლოდ ინდიკატორის შემუშავებისას.

მნიშვნელოვანია ასევე ორი ძირითადი ცნების გამიჯვნა ერთმანეთისგან, რომელთა განმარტებებსაც გენდერული თანასწორობის ევროპული ინსტიტუტი გვთავაზობს:

• გენდერული მნიშვნელოვნება (gender relevance) — კითხვა იმის შესახებ, არის თუ არა კონკრეტული კანონი, პოლიტიკა ან პროგრამა გენდერული ურთიერთობების ან/და გენდერული თანასწორობის მხრივ მნიშვნელოვანი/შესაბამისი;
• გენდერულად მგრძნობიარე/გენდერულად სენსიტიური (gender-sensitive) — პოლიტიკები და პროგრამები, რომლებიც ითვალისწინებს ქალისა და კაცის ცხოვრებაში არსებულ განსხვავებებს და, ამავე დროს, ხელს უწყობს უთანასწორობების აღმოფხვრასა და რესურსების შესაბამისად განაწილებას; გენდერული საზომების გათვალისწინებას პოლიტიკის ანალიზში.

დღესდღეობით როგორც სახელმწიფო, ისე ადგილობრივი ბიუჯეტის პროგრამების გაანალიზებისას იკვეთება მთავარი საკითხი: რა კრიტერიუმებით ფასდება ესა თუ ის პროგრამა გენდერულად სენსიტიურად ან რა იგულისხმება ისეთ ზოგად ჩანაწერებში, როგორიც არის "პროგრამების სპეციფიკის მიხედვით" და "საჭიროებიდან გამომდინარე".

მაშასადამე, ასეთი ზოგადი ჩანაწერი მეთოდოლოგიაში არ იძლევა იმის გარანტიას, რომ გენდერულად მნიშვნელოვანი პროგრამებისთვის სავალდებულო გახდეს შესაბამისი გენდერული ინდიკატორების შემუშავება. ეს კი აუცილებელია იმისთვის, რომ უზრუნველყოფილი იყოს პროგრამების მიზნობრივი ჯგუფების უკეთ იდენტიფიცირება და შესატყვისი გენდერული საჭიროებების გათვალისწინებით პროგრამების დანერგვა ბიუჯეტიდან დაფინანსებულ ისეთ სფეროებში, როგორიცაა: განათლება, ჯანდაცვა, სოციალური დაცვა, ეკონომიკა, ინფრასტრუქტურა... ფაქტობრივად, საზოგადოებრივი ცხოვრების თითქმის ყველა სფერო.

საბიუჯეტო პროგრამების გენდერული ანალიზისთვის მნიშვნელოვანია სათანადო ინდიკატორების საკითხიც.

ზემოხსენებული მეთოდოლოგიის თანახმად, "შედეგების ინდიკატორი უნდა ზომავდეს მიზანს, რომელიც არის რეალისტური და მიღწევადი. შეფასების ინდიკატორების შემუშავებისას მხედველობაში უნდა იქნეს მიღებული, რომ ისინი უნდა იყოს: სასარგებლო, შედეგზე ორიენტირებული, ნათელი და გაზომვადი, შესაბამისი და მიღწევადი, შედარებითი". დამატებით იქვე მითითებულია, რომ "შესრულების შეფასების ინდიკატორები შეიძლება იყოს რაოდენობრივი, ხარჯზე მიბმული, ხარისხობრივი, ეფექტიანობის ან/და ეფექტურობის და ყველა მათგანი უნდა აკმაყოფილებდეს გადამოწმებადობის პრინციპს"; ასევე გაზრდა, გაუმჯობესება, სრულყოფა არ წარმოადგენს ზემოაღნიშნული კრიტერიუმებით შერჩეულ შეფასების ინდიკატორებს. მით უფრო, რომ არ შეიცავს ზომის ერთეულს და შეუძლებელია მონიტორინგის განხორციელება". "რასაც ვერ ვზომავთ, ვერ ვაუმჯობესებთ". "If you cannot measure it, you cannot improve it". (William Thomson)

ეს საკითხი/პრობლემა შეიძლება მოგვარდეს საჭირო მონაცემთა შეგროვებით, რათა მაქსიმალურად მიღწევადი იყოს რეალისტური და გაზომვადი ინდიკატორების შემუშავება. ამის უზრუნველსაყოფად საწყის ეტაპზე შესაძლებელია დაიგეგმოს ღონისძიებები საჭირო მონაცემთა ბაზების შექმნის მიზნით საშუალოვადიან პერიოდში ინდიკატორების სისტემის შესამუშავებლად.

ამგვარად, გენდერულ ინდიკატორებზე საუბრისას აუცილებელია გენდერული სტატისტიკის წარმოება, რომელიც გენდერული თანასწორობის უზრუნველყოფის მნიშვნელოვანი ინსტრუმენტი და ყველაზე სანდო წყაროა მტკიცებულებებზე დამყარებული გადაწყვეტილების მისაღებად. სტატისტიკა რეალობას ასახავს რიცხობრივი მონაცემებით, რაც პოლიტიკური გადაწყვეტილებების მიღების მნიშვნელოვან საფუძველს წარმოადგენს. "რაც არ დათვლილა, არ უნდა იქნეს მხედველობაში მიღებული". "What hasn’t been counted, does not count!". გენდერული თანასწორობის შესახებ საქართველოს კანონის მე-5 მუხლის თანახმად, გენდერულ სფეროში სტატისტიკის წარმოება, გენდერულ საკითხებთან დაკავშირებით ოფიციალურ სტატისტიკურ ანგარიშებში შეიტანება სქესის ნიშნით განცალკევებული მონაცემები.

სტატისტიკისგან განსხვავებით, რომელიც, როგორც უკვე აღვნიშნეთ, არსებულ ვითარებას ასახავს, ინდიკატორები მიუთითებს ცვლილებებსა და მიზნებზე, ამიტომაც მათი ყურადღების არეალში უფრო მეტად თვითონ პროცესი ექცევა. გენდერული ინდიკატორი — ეს არის სტატისტიკური საზომი, რომელიც გვიჩვენებს დროის გარკვეულ პერიოდში კონკრეტული კონტექსტის ცვლილებას. ინდიკატორები გამოიყენება პროექტების, პროგრამებისა და პოლიტიკის მიზნების მიღწევის საზომ საშუალებად. "სწორი და შესაფერისი მონაცემების გარეშე შეუძლებელია განვითარების პროგრესზე დაკვირვება". "You can’t monitor development progress without good data".

ასე და ამგვარად, გენდერული სტატისტიკა და გენდერული ინდიკატორები (როგორც თვისებრივი, ისე რაოდენობრივი) გენდერული მეინსტრიმინგის შემადგენელი ნაწილია მთელი პოლიტიკის ციკლის განმავლობაში. ერთი მხრივ, ისინი უზრუნველყოფს პოლიტიკის შემუშავების პროცესში ინფორმირებულობას და იმასაც, რომ ინტერვენციები პასუხობდეს ქალთა და მამაკაცთა განსხვავებულ საჭიროებებსა და პრიორიტეტებს. მეორე მხრივ, მათი მეშვეობით იზომება დროთა განმავლობაში ქალებსა და მამაკაცებს შორის ურთიერთობებში მომხდარი ცვლილებები კონკრეტული პოლიტიკის სფეროში, კონკრეტულ პროგრამაში ან საქმიანობაში, ან ცვლილებები ქალთა და მამაკაცთა სტატუსის ან მდგომარეობისა. ასევე, სტატისტიკა და ინდიკატორები წარმოადგენს პოლიტიკის, პროგრამების ან პროექტების მნიშვნელოვან ნაწილს იმპლემენტაციის, შედეგების მონიტორინგისა და შეფასების პროცესში.

ინდიკატორებთან დაკავშირებით უნდა აღინიშნოს, რომ, საბიუჯეტო კოდექსის თანახმად, შესრულების შეფასების ინდიკატორების შესახებ ინფორმაცია ბიუჯეტის თანდართულ მასალებში უნდა აისახებოდეს. ეს იმას ნიშნავს, რომ წარმომადგენლობითი ორგანო მათ არ ამტკიცებს.

პროგრამული ბიუჯეტის შედგენის შესახებ შემუშავებულ მეთოდოლოგიაში, რომელიც საქართველოს ფინანსთა მინისტრის ბრძანებით 2011 წელს დამტკიცდა, ვკითხულობთ: "თავიდანვე უნდა აღინიშნოს, რომ გარდამავალი ეტაპი საკმაოდ რთული და შრომატევადი პროცესი იქნება. საწყის ეტაპზე, რომელიც გულისხმობს 3-წლიან პერიოდს, განსაკუთრებით რთული იქნება ბიუჯეტის ახალი ფორმატით აწყობა და თავად ეს მეთოდოლოგიაც გახდება გადახედვის საგანი შემდგომი დახვეწის მიზნით. პროგრამული ბიუჯეტის დანერგვის საწყის ეტაპზე შესრულების შეფასების ინდიკატორები ინფორმაციული სახის იქნება. შეფასების ინდიკატორები არ დამტკიცდება წლიური საბიუჯეტო კანონით და ისინი წარმოდგენილი იქნება ბიუჯეტის დანართებში". დოკუმენტში ნახსენები საწყისი ეტაპის და გარდამავალი ეტაპის გასვლის მიუხედავად, შესრულების შეფასების ინდიკატორები კვლავ არ მტკიცდება და ისევ დანართის სახით არის წარმოდგენილი.

გარკვეულწილად, ამ გარემოებით არის განპირობებული ის ფაქტიც, რომ ზოგჯერ ადგილობრივი თვითმმართველობების დონეზე განსაზღვრული ინდიკატორები, მათ შორის გენდერული ინდიკატორები, წარმოდგენილია ზოგადი სახით, არ აკმაყოფილებს გადამოწმებადობის პრინციპებს, არ არის შესაბამისი კრიტერიუმებით შემოთავაზებული და მათი გამოყენებით შეუძლებელია მონიტორინგის განხორციელება.

ადგილობრივ თვითმმართველობებში გენდერულ პოლიტიკასთან დაკავშირებულ საკითხებზე საინტერესოა სახალხო დამცველის აპარატის მიერ მომზადებული ადგილობრივი თვითმმართველობების გენდერული თანასწორობის პოლიტიკის შეფასების კვლევითი დოკუმენტი, რომელშიც განხილულია ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების გენდერული პოლიტიკა, სპეციფიკური აქცენტით ქალთა ეკონომიკურ გაძლიერებაზე.

სხვა არაერთ საკითხთან ერთად, კვლევაში ერთ-ერთი ძირითადი იყო შემდეგი: არის თუ არა გამოყოფილი ადგილობრივ თვითმმართველობებში ადამიანური და ფინანსური რესურსი გენდერული პოლიტიკის განსახორციელებლად? (რამდენად ასახავს ადგილობრივი ბიუჯეტი გენდერული თანასწორობის საჭიროებებს და როგორია მოსახლეობის ჩართულობა მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტირების პროცესში).

როგორც დოკუმენტში ვკითხულობთ, კვლევის ფარგლებში შესწავლილია რეგიონებში გენდერული თანასწორობის კუთხით არსებული მდგომარეობა და ქალთა საჭიროებები. ასევე, აშკარად გამოჩნდა ადგილობრივ დონეზე არსებული მიღწევები და გამოვლინდა გამოწვევები, შემუშავდა რეკომენდაციები ადგილობრივ თვითმმართველობებში გენდერული პოლიტიკის გასააქტიურებლად, მათი მიზნობრიობის გასაუმჯობესებლად და ეკონომიკური თვალსაზრისით ქალთა გასაძლიერებლად.

დოკუმენტის თანახმად, თვითმმართველობის ორგანოების გენდერული პოლიტიკა სამ ეტაპად განისაზღვრა. პირველ ეტაპზე დადგინდა კვლევის საზღვრები, ჩამოყალიბდა კვლევის მთავარი საკითხები და შეგროვდა ინფორმაცია მუნიციპალიტეტებიდან, მთელი საქართველოს მასშტაბით. ინფორმაცია მოიცავდა ისეთ დოკუმენტებს, როგორიცაა: ცნობები გენდერული თანასწორობის სამოქმედო გეგმების, განხორციელებული პროექტებისა და შესაბამისი ბიუჯეტების შესახებ; ასევე სტატისტიკური მონაცემების აღრიცხვის, საბჭოს სხდომების, ინიციატივების, არასამთავრობო ორგანიზაციებსა და უწყებებთან თანამშრომლობის, ჩატარებული ტრენინგების, გენდერული ბიუჯეტისა და ქალთა ეკონომიკური გაძლიერების მიზნით გატარებული ღონისძიებების შესახებ.

როგორც დოკუმენტშია აღნიშნული, კვლევის შედეგები ცხადყოფს, რომ ბოლო წლებში ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოების მიერ გენდერული თანასწორობის გაუმჯობესებისკენ მიმართული არაერთი აქტივობის მიუხედავად, კვლავ პრობლემად რჩება ქვეყნის გენდერულ პოლიტიკაში რეგიონების განსხვავებული საჭიროებების ასახვა და ადგილობრივ თვითმმართველ ერთეულებში სისტემატიზებული, საჭიროებების კვლევაზე დაფუძნებული სამოქმედო გეგმებისა და პროგრამების შემუშავება. ამასთან, ადგილობრივი თვითმმართველი ორგანოების საქმიანობაში ნაკლებად პრიორიტეტულია ქალთა ეკონომიკური გაძლიერებისკენ მიმართული ღონისძიებების გატარება.

ბიუჯეტირებასთან დაკავშირებულ საკითხებზე კვლევის ძირითადი მიგნებების შესახებ დოკუმენტში ვკითხულობთ:

"მუნიციპალიტეტებში ინსტიტუციური მექანიზმის დამკვიდრებისას გადამწყვეტი მნიშვნელობა აქვს ბიუჯეტის გენდერულ ანალიზს. გენდერის საბჭოებთან ჩატარებული შეხვედრებიდან ნათელია, რომ საბჭოს წევრები არ ფლობენ ინფორმაციას გენდერული ბიუჯეტის სპეციფიკაზე, საჭიროებასა და მეთოდოლოგიაზე. საბჭოების უმრავლესობას გენდერულ საკითხებთან დაკავშირებულ ინიციატივებსა და სერვისებზე გამოყოფილი თანხები ძირითადად ინტეგრირებული აქვს პროგრამულ ბიუჯეტში, რომელიც ასახულია თემატურად მსგავს მუხლებში. ხშირ შემთხვევაში, გენდერულ ბიუჯეტირებაზე კითხვის დასმა საბჭოს წევრებისთვის გულისხმობდა არაერთი დამაზუსტებელი კითხვის დასმას და პარალელურად სურვილს, მიიღონ უფრო ღრმა და ამომწურავი ინფორმაცია ბიუჯეტის გენდერული ანალიზის შესახებ. გარდა ამისა, მნიშვნელოვანია აღინიშნოს, რომ იმ მუნიციპალიტეტებშიც კი, სადაც საბჭოს წევრებს გავლილი აქვთ ტრენინგი გენდერული ბიუჯეტირების თავისებურებებზე, უჭირთ გამოკვეთონ ქალების სპეციფიკური საჭიროებები, რაც გულისხმობს დამატებითი პროგრამების, პროექტებისა და ინიციატივების შექმნას ქალთა უფლებრივი მდგომარეობის გასაუმჯობესებლად.

დამატებითი ბარიერია ისიც, რომ მუნიციპალიტეტებში ხელმძღვანელ და შესაბამისად, გადაწყვეტილების მიმღებ პოზიციებზე ძირითადად კაცები არიან დასაქმებულები, რაც, შესაძლოა, ერთგვარად განაპირობებდეს ქვეყანაში ქალთა უფლებრივი მდგომარეობის საკითხსაც. ასევე, სამეგრელოში მოსახლეობასთან შეხვედრისას აღინიშნა, რომ სოფლის პროგრამების დაფინანსებისას, როცა თავად მოსახლეობა წყვეტდა კონკრეტული სოფლის ბიუჯეტის განკარგვის მიმართულებებს, ძირითადად ისეთ თემებს ენიჭებოდა უპირატესობა, რაც ქალების მდგომარეობაზე გავლენას ვერ ახდენდა.

პრობლემა გამოვლინდა იმ კუთხითაც, რომ იმ მუნიციპალიტეტებში, სადაც არსებობს შესაბამისი ბიუჯეტი მარტოხელა ან მრავალშვილიანი მშობლების დასახმარებლად, დაბალია მოსახლეობის ცნობიერების დონე სტატუსის მიღების პროცედურებზე, როგორც მარტოხელა მშობლებში, ისე თავად გენდერის საბჭოებშიც. განსხვავებულია მრავალშვილიანი მშობლის განსაზღვრის წესი - ზოგიერთ მუნიციპალიტეტში პროგრამით მოსარგებლედ ითვლება მშობელი, რომელსაც 3 და მეტი შვილი ჰყავს, ხოლო ზოგიერთში საჭიროა 4 ან 5-ზე მეტი შვილის ყოლა. ხშირია შემთხვევა, როდესაც მარტოხელა და მრავალშვილიანი მშობელი ამავე დროს არის სოციალურად დაუცველი და სოციალურ შემწეობას იღებს, რაც კიდევ ერთხელ ადასტურებს მათი სოციალურ-ეკონომიკური მდგომარეობის სიმძიმეს.

ფოკუს ჯგუფის შეხვედრებზე ასევე გამოვლინდა ისეთი პრაქტიკაც, როდესაც მუნიციპალიტეტს მართალია, აქვს შესაბამისი ბიუჯეტი მარტოხელა ან მრავალშვილიანი მშობლის დასახმარებლად, თუმცა მომართვიანობის არქონის გამო აღნიშნული თანხა გამოუყენებელი რჩება. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია მუნიციპალიტეტების გააქტიურება და სტატუსის მოპოვების წესსა და შემდგომი დახმარების სერვისებზე მოსახლეობის მუდმივი ინფორმირება, მათ შორის, იურიდიული კონსულტაციების უზრუნველყოფითაც. საყურადღებოა ისიც, რომ იმ მუნიციპალიტეტებში, სადაც არსებობს ერთჯერადი ფინანსური დახმარების პროგრამები, ძირითადი აქცენტი მარტოხელა და მრავალშვილიან დედებზე კეთდება და არსად იკვეთება შემთხვევა, მუნიციპალიტეტი ფლობდეს ინფორმაციას მარტოხელა, ან მრავალშვილიანი მამის შესახებ. შესაბამისად, მარტოხელა დედებისთვის ზრუნვის ტვირთის უთანასწორო განაწილების პირობებში, მნიშვნელოვანია არსებობდეს სახელმწიფო ბიუჯეტით გათვალისწინებული სოციალური შეღავათები".

ბიუჯეტირებასთან დაკავშირებულ საკითხებზე მოცემული დასკვნის შესახებ დოკუმენტში აღნიშნულია:

"მუნიციპალიტეტებისთვის კვლავ პრობლემად რჩება გენდერული ბიუჯეტირების საკითხების ცოდნა და მისი პრაქტიკული გამოყენება. საბჭოს წევრების უმეტესობა ვერ ახდენს ქალთა სპეციფიკური საჭიროებების იდენტიფიცირებას და არ ფლობენ ინფორმაციას, თუ რა გავლენის მოხდენა შეუძლია გენდერულად მგრძნობიარე ბიუჯეტს ადგილობრივი მოსახლეობის, განსაკუთრებით, ქალების კეთილდღეობაზე. აღსანიშნავია ისიც, რომ ყველა პროგრამა და ინიციატივა ასევე მოიაზრებს კონკრეტული ფინანსების გაჩენას ბიუჯეტებში, რაც, ხშირ შემთხვევაში, დასახელდა მთავარ პრობლემად. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია სამოქმედო გეგმებს ჰქონდეთ შესაბამისი ბიუჯეტები, რაც შემდგომში, გენდერული თანასწორობის კუთხით გადადგმული ნაბიჯების განხორციელებაზე დადებითად აისახება"

ადგილობრივი თვითმმართველობების დონეზე გენდერული ბიუჯეტირების დანერგვა საყურადღებოა იმ ფაქტის გამოც, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობების ფინანსები ძირითადად გენდერულად მნიშვნელოვან ისეთ სფეროებზე ნაწილდება, როგორიცაა: ინფრასტრუქტურის განვითარება; განათლება, კულტურა, ახალგაზრდობა და სპორტი; ჯანმრთელობის დაცვა და სოციალური უზრუნველყოფა; დასუფთავება და გარემოს დაცვა; ეკონომიკა და სხვ.

ადგილობრივი თვითმმართველობის შესახებ საქართველოს ორგანული კანონის თანახმად, მუნიციპალიტეტი უფლებამოსილია განახორციელოს ღონისძიებები, რომელთა მიზანია: დასაქმების ხელშეწყობა, სოფლის მეურნეობის (მათ შორის, სასოფლო-სამეურნეო კოოპერაციის) მხარდაჭერა, ტურიზმის განვითარება, სოციალური დახმარება, სახელმწიფო პოლიტიკის გამტარებელ ორგანოსთან კოორდინაციით — ჯანმრთელობის დაცვა, აგრეთვე ადგილობრივ დონეზე ახალგაზრდული პოლიტიკის განვითარების ხელშეწყობა, ბავშვის დაცვა და მხარდაჭერა, მასობრივი სპორტის ხელშეწყობა, გარემოს დაცვა, საზოგადოებრივი განათლების, გენდერული თანასწორობის ხელშეწყობა, ქალთა მიმართ ძალადობის ან/და ოჯახში ძალადობის პრევენცია, ქალთა მიმართ ძალადობის ან/და ოჯახში ძალადობის მსხვერპლთა დაცვა და დახმარება, ადგილობრივი მნიშვნელობის არქივის წარმოება, ცხოვრების ჯანსაღი წესის დამკვიდრება, ადამიანის ჯანმრთელობისთვის უსაფრთხო გარემოს შექმნა, მუნიციპალიტეტის ტერიტორიაზე ინვესტიციების მოზიდვა, ინოვაციური განვითარების მხარდაჭერა და ა.შ.

მაგალითისთვის, 2019 წლის ფაქტობრივი მონაცემების მიხედვით, მუნიციპალიტეტების შესაბამისი ფინანსები განაწილდა შემდეგ ფუნქციონალურ ჭრილში:

როგორც დიაგრამაზეა გამოსახული, ფუნქციონალური კლასიფიკაციის მიხედვით, 2019 წელს საქართველოს მუნიციპალიტეტების ასიგნებები მიიმართა 3 ყველაზე მსხვილ მიმართულებაზე. ესენია: ეკონომიკური საქმიანობა, საბინაო-კომუნალური მეურნეობა და განათლება, რომლებიც, ფუნქციონალური კლასიფიკაციის მიხედვით, 2017-2019 წლებშიც 3 ყველაზე მსხვილ მიმართულებას წარმოადგენდა. რაც შეეხება 2015-2016 წლებს, სიდიდის მიხედვით, 2015 წელს განათლების მიმართულება — მე-6 პოზიციას, ხოლო 2016 წელს მე-4 პოზიციას იკავებდა.

საყურადღებოა ის ფაქტიც, რომ ადგილობრივი თვითმმართველობების ფინანსური რესურსები მზარდი ტენდენციით ხასიათდება და, საშუალოდ, მთლიანი შიდა პროდუქტის 5 პროცენტია.

2020-2025 წლების დეცენტრალიზაციის სტრატეგიის ამავე დოკუმენტში ასახული სტრატეგიული მიმართულებებისა და 2025 წლისთვის შესაბამისი ხედვის მიხედვით, ადგილობრივი თვითმმართველობების საერთო შემოსულობების წილი მთლიანი შიდა პროდუქტის არანაკლებ 7 პროცენტი იქნება.

მზარდი ფინანსური რესურსის მოცულობა ადგილობრივ თვითმმართველობებს აძლევს საშუალებას, გენდერულად მნიშვნელოვანი სფეროების დასაფინანსებლად ყოველწლიურად მეტი ფინანსური რესურსი გამოყონ. მაგალითად, ფუნქციონალური კლასიფიკაციის მიხედვით, 2015-2019 წლებში საქართველოს მუნიციპალიტეტების ასიგნებები შესაბამის სფეროებზე შემდეგნაირად იყო განაწილებული:

რეკომენდაციები

ადგილობრივი თვითმმართველობის ორგანოებს

• სიტუაციურ ანალიზს დაეფუძნოს შესაბამის სექტორებში (ეკონომიკა, ჯანმრთელობის დაცვა, სოციალური დაცვა, განათლება და სხვ.) გენდერული საკითხების იდენტიფიცირება. აღნიშნულის ფარგლებში შესასწავლია, თუ როგორი სიტუაციაა როგორც ქალების, ისე მამაკაცებისთვის იმ სექტორში, რომლის გაანალიზებაც მიმდინარეობს. როგორია მათი ინტერესები, საჭიროებები, პრიორიტეტები, არსებობს თუ არა ქალთა და მამაკაცთა საჭიროებებს შორის რამე სახის განსხვავება, რომელიც მხედველობაშია მისაღები, როგორია არსებული უთანასწორობა ქალებსა და მამაკაცებს შორის, განსაკუთრებით კი გენდერულად მგრძნობიარე საკითხებთან მიმართებით;

• უნდა შეგროვდეს ინფორმაცია იმ პროგრამების შესახებ, რომელთა გაანალიზებაც იგეგმება; მათ შორის, ყურადღება გამახვილდეს იმაზე, თუ რამდენად არის გათვალისწინებული ისეთი სპეციფიკური მიზნები, რომლებიც ფოკუსირებულია ქალების ან/და მამაკაცების მდგომარეობის გაუმჯობესებაზე, რა სახის სტატისტიკაა ხელმისაწვდომი პროგრამის განხორციელების, განსაკუთრებით კი სამიზნე ჯგუფებისა და ბენეფიციარების შესახებ;

• აუცილებელი გენდერული ანალიზი, რომლის ფარგლებშიც მკაფიოდ უნდა გამოიყოს გენდერული თანასწორობის მხრივ არსებული უთანასწორობა და გამოწვევები, გაანალიზდეს ისეთი საკითხები, როგორიცაა: საჯარო სერვისები და აქტივობები ბენეფიციარებისა და მომხმარებლებისთვის, რამდენად კმაყოფილი არიან საჯარო სერვისების მომხმარებელი ქალები და მამაკაცები, როგორია საჯარო სერვისებისა და სხვა აქტივობების იმპლიმენტაციის შესახებ მიღებული გადაწყვეტილებები, რა გავლენას ახდენს საჯარო აქტივობები გენდერულ თანასწორობაზე;
• აუცილებელია შესაბამისი საბიუჯეტო ასიგნებების გენდერული ანალიზი;
• შესამუშავებელია შესატყვისი მიზნები და რეკომენდაციები გენდერული თანასწორობის გაუმჯობესების მიზნით;
• მუნიციპალიტეტში მცხოვრები ქალებისა და მამაკაცების სპეციფიკური საჭიროებების შესწავლისა და გენდერული თანასწორობის გასაუმჯობესებლად შემუშავებული მიზნებისა და რეკომენდაციების საფუძველზე შესაბამისი ცვლილებები შევიდეს პოლიტიკის დოკუმენტებში — სტრატეგიებში, სამოქმედო გეგმებსა და პოლიტიკის სხვა დოკუმენტებში;
• მუნიციპალიტეტის პრიორიტეტების დოკუმენტის მომზადების მიზნით, ადგილობრივ მოსახლეობასთან კონსულტაციების დროს, უზრუნველყოფილი უნდა იყოს როგორც ქალთა, ისე მამაკაცთა თანაბარი ჩართულობის შესაძლებლობები;
• მუნიციპალიტეტის პრიორიტეტების დოკუმენტის მოსამზადებლად შექმნილ სამუშაო ჯგუფში, კონსულტაციის მიზნით და საჭიროების შემთხვევაში, მოწვეულ იქნეს შესაბამისი დარგის (გენდერის) სპეციალისტი;
• მუნიციპალიტეტის პრიორიტეტების დოკუმენტში, ცალკეული პრიორიტეტების ფარგლებში, გენდერული თანასწორობის მისაღწევად გასატარებელი მიზნებიდან გამომდინარე, მუნიციპალიტეტის საშუალოვადიან სამოქმედო გეგმასა და მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის პროექტის ფარგლებში შემუშავებულ პროგრამებში/ქვეპროგრამებში: აღწერა და მიზანში მკაფიოდ გამოიკვეთოს პროგრამის/ქვეპროგრამის მიზანი გენდერული თანასწორობის მიღწევაში, მოსალოდნელ საბოლოო/შუალედურ შედეგში ცალკე გამოიყოს გენდერული თანასწორობის მიზნის მოსალოდნელი შედეგი, ხოლო შედეგების შეფასების ინდიკატორებში გამოიყოს მინიმუმ ერთი გენდერული ინდიკატორი, რომლითაც შემოწმდება როგორც საბაზისო, ისე მიზნობრივი მაჩვენებლის, ცდომილების ალბათობა და შესაძლო რისკები;
• •გენდერული ინდიკატორი უნდა იყოს სასარგებლო, შედეგზე ორიენტირებული, ნათელი და გაზომვადი, შესაბამისი და მიღწევადი, შედარებითი. არ უნდა იყოს გამოყენებული ისეთი სიტყვები, როგორიცაა: გაზრდა, გაუმჯობესება, სრულყოფა, ვინაიდან ისინი არ შეიცავს ზომის ერთეულს და შეუძლებელი იქნება მონიტორინგის განხორციელება;
• მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის შესრულების ანგარიშებში წარმოდგენილი უნდა იყოს ინფორმაცია პრიორიტეტის ჩარჩო-არეალში გენდერული თანასწორობის მისაღწევად დასახული მიზნებისა და შესაბამისი პროგრამების/ქვეპროგრამების ფარგლებში მიღწეული შედეგების შესახებ, მიღწეული შედეგის შეფასების ინდიკატორების მითითებით;
• წარმომადგენლობით ორგანოში მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის პროექტის განხილვისას მაქსიმალურად უნდა იყოს უზრუნველყოფილი მუნიციპალიტეტში მცხოვრები როგორც ქალების, ისე მამაკაცებისა და ცალკეული მოწყვლადი ჯგუფების წარმომადგენელთა თანაბარი ჩართულობა; აუცილებელია მონიტორინგი და შეფასება იმისა, თუ რამდენად ასახავს წარმოდგენილი ბიუჯეტის პროექტი მათ საჭიროებებს;
• წარმომადგენლობით ორგანოში მუნიციპალიტეტის ბიუჯეტის შესრულების შესახებ ანგარიშების განხილვისას მაქსიმალურად უნდა იყოს უზრუნველყოფილი მუნიციპალიტეტში მცხოვრები როგორც ქალების, ისე მამაკაცებისა და ცალკეული მოწყვლადი ჯგუფების წარმომადგენელთა თანაბარი ჩართულობა — მათთვის ბიუჯეტის შესრულების თაობაზე შესაბამისი ინფორმაციის მიწოდების მიზნით;
• საბიუჯეტო პროცესში გენდერულ მეინსტრიმინგში ჩართული უნდა იყვნენ როგორც გენდერული საბჭოს, ისე საფინანსო ორგანოს და ცალკეული სფეროების წარმომადგენლები/სტრუქტურული ერთეულების ხელმძღვანელები და ყველა სფეროს წამყვანი თანამდებობის პირები;
• გენდერთან და გენდერულ ბიუჯეტირებასთან დაკავშირებით უნდა ამაღლდეს საბიუჯეტო პროცესის ყველა ეტაპზე ჩართულ შესაბამის პირთა ცნობიერება;
• განსაკუთრებული ყურადღება მიექცეს გენდერული სტატისტიკის წარმოებას;
• მუნიციპალიტეტის გენდერული თანასწორობის საბჭოს სამოქმედო გეგმებში აისახოს გენდერული ბიუჯეტირების ხელშეწყობის მიზნით გასატარებელი ღონისძიებები.

პუბლიკაცია მომზადდა აღმოსავლეთ ევროპის მრავალპარტიული დემოკრატიის ცენტრის პროექტის — "რეგიონების უზრუნველყოფა ინფორმაციით და ამომრჩეველთა გაძლიერება დემოკრატიისთვის" — ფარგლებში.

პროექტი ხორციელდება USAID-ის ფინანსური მხარდაჭერით და ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრთან (EPRC) თანამშრომლობით. იგი მიზნად ისახავს ამომრჩეველთა ცოდნის, უნარებისა და ორგანიზების შესაძლებლობების გაძლიერებას, რათა მიაღწიონ ქვეყანაში ისეთი პოლიტიკური თუ საარჩევნო პროგრამების განხორციელებას, რომლებიც უკეთ უპასუხებენ მათ რეალურ საჭიროებებს.

პროექტი ხორციელდება საქართველოს ხუთ რეგიონში: თბილისში, კახეთში, შიდა ქართლში, იმერეთსა და აჭარაში.

პუბლიკაციის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის გულუხვი დახმარების წყალობით, რომელიც აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მეშვეობით იქნა გაწეული. პუბლიკაციის შინაარსზე პასუხისმგებელია ტექსტის ავტორი და არ შეიძლება განხილულ იქნას როგორც აღმოსავლეთ ევროპის ცენტრის მრავალპარტიული დემოკრატიისთვის (EECMD), ეკონომიკური პოლიტიკის კვლევის ცენტრის (EPRC) და ამერიკის შეერთებული შტატების საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს ოფიციალური პოზიცია ან თვალსაზრისი.