თანამედროვე ფილოსოფიაში მეცნიერების დავის ყველაზე უჩვეულო საგანს განკითხვის დღის არგუმენტი წარმოადგენს; ესაა მათემატიკური ფორმულა, რომელსაც ადამიანთა მოდგმის არსებობის ხანგრძლივობის პროგნოზირება შეუძლია. მასზე დაყრდნობით, 50 პროცენტი შანსია, რომ ჩვენი სახეობა არსებობას მომდევნო 760 წლის განმავლობაში შეწყვეტს.

განკითხვის დღის არგუმენტი არ გვეუბნება, რა მოგვკლავს - ის, უბრალოდ, თარიღს გვაწვდის, ოღონდ - ძალიან, ძალიან მიახლოებითს.

როდესაც ამ იდეას გადაეყრები, პირველი ლოგიკური რეაქცია იმის გაფიქრებაა, რომ ეს სრული აბსურდია. პროგნოზირება აუცილებლად ემპირიულ მონაცემებს უნდა ემყარებოდეს და არა - მათემატიკას! მართლაც, ბევრმა სწორედ ეს პოზიცია დაიკავა. მაგალითად, ფიზიკოსმა ერიკ ლერნერმა, განკითხვის დღის ფორმულა შეაფასა როგორც "ფსევდომეცნიერება, რიცხვებით მანიპულაცია და მეტი არაფერი".

თუმცა ახლა უკვე ბევრს სჯერა, რომ განკითხვის დღის წინასწარმეტყველება სერიოზულ ყურადღებას იმსახურებს. ამერიკელმა მწერალმა და ჟურნალისტმა, უილიამ პაუნდსტოუნმა თავისი უკანასკნელი წიგნი სწორედ მასზე დაწერა. მის თანახმად, ეს ამბავი ჯონ რიჩარდ გოტ III-ით იწყება. ის პრინსტონის უნივერსიტეტის ასტროფიზიკოსია და ერთ-ერთია მათ შორის, ვინც მეოცე საუკუნის უკანასკნელ ათლწეულებში განკითხვის დღის არგუმენტი დამოუკიდებლად ჩამოაყალიბა (დანარჩენები ასევე ფიზიკოსები - ჰოლგერ ნილსენი და ბრენდონ კარტერი - და ფილოსოფოსი ჯონ ლესლი არიან). 1969 წელს გოტი ჰარვარდის უნივერსიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტის ახალი კურსდამთავრებული იყო და ზაფხულს ევროპაში ატარებდა. ბერლინის კედლის მონახულებისას მან სწრაფი გამოთვლა შეასრულა და მეგობარს მოახსენა: ბერლინის კედელი კიდევ, სულ მცირე, 2-2/3 წელი იდგება, მაგრამ 24 წელზე მეტხანს ვერაფრით გასტანსო.

კედლის დანგრევა 21 წლის შემდეგ დაიწყო. ამან გოტი შთააგონა, საკუთარი მეთოდის შესახებ დაეწერა. სტატია მან 1993 წელს ჟურნალ Nature-ში გამოაქვეყნა. გოტი ამჯერად სრულიად კაცობრიობის მომავალზე აკეთებდა პროგნოზს. მან იწინასწარმეტყველა, რომ, 95%-იანი ალბათობით, ადამიანთა მოდგმა 12-დან 18,000 წლის შუალედში შეწყვეტდა არსებობას.

Nature-ის მკითხველთა ნაწილს ამ გამოთვლის დაჯერება გაუჭირდა. "ეს სიცრუეა, მტკნარი სიცრუე. ხოლო სიტყვა სტატისტიკის ასე ზედაპირულად გამოყენება საბრალო რიგითი სტატისტიკოსების საქმიანობას ჩირქს სცხებს", - ჩიოდა ბიოსტატისტიკოსი, სტივენ გუდმენი Nature-ისთვის მიწერილ წერილში, - "ჩემი გადმოსახედიდან, გოტის სტატისტიკური მეთოდოლოგია ამ ტერმინს ახლებურ და სამწუხარო მნიშვნელობას სძენს".

ამის მიუხედავად, გოტმა და მისმა პროგნოზებმა New York Times-სა და New Yorker-ში (სადაც გოტის ნააზრევი შემდეგნაირად იყო დასათაურებული: როგორ ვიწინასწარმეტყველოთ ყველაფერი) დადებითი ყურადღება დაიმსახურა. გოტი სასიამოვნო მთხრობელია კენტუკური აქცენტით. ის ერთგვარი მეცნიერ-მისანი გახდა, რომელმაც ბროდვეის პიესების სცენაზე ყოფნის ხანგრძლივობა და ბეისბოლის გუნდის, Chicago White Sox-ის მიერ 2005 წელს მსოფლიო სერიის მოგება წარმატებით იწინასწარმეტყველა.

ნუთუ, მართლა ასე მარტივია ყველაფრის წინასწარმეტყველება? მალევე გახდა ნათელი, რომ 1) მეცნიერთა უმრავლესობას განკითხვის დღის არგუმენტის არ სჯერა და 2) არ არსებობს კონსესუსი იმაზე, თუ რატომ არის ის მცდარი. გოტის - და მის პარალელურად კარტერისა და ლესლის - მიერ განვითარებული ეს მეთოდი კი დღემდე ჟურნალისტური სტატიების გამუდმებული შთაგონების წყაროდ რჩება.

განკითხვის დღის განტოლების უკან მდგარი ლოგიკა

გოტი თავისი წინასწარმეტყველების ტექნიკას კოპერნიკულ მეთოდს უწოდებს. კოპერნიკი, რენესანსის პერიოდის გავლენიანი ასტრონომი, ამტკიცებდა, რომ სამყაროს ცენტრი დედამიწა არ იყო. მომდევნო საუკუნეების განმავლობაში ასტრონომებმა ეს მოსაზრება იმ რწმენამდე განაზოგადეს, რომლის მიხედვითაც, დიდი ალბათობით არც კაცობრიობის პოზიცია გახლავთ სამყაროში ცენტრალური ან განსაკუთრებული. მზე რიგით გალაქტიკაში მყოფი რიგითი ვარსკვლავია. კოსმიურ რუკაზე დედამიწის ადგილმდებარეობის აღმნიშვნელი წერტილი ამბობს, რომ ჩვენ არაფრით გამორჩეული სივრცის ცენტრში ვიმყოფებით.

როდესაც საქმე დამკვირვებლის კოსმოსში ადგილმდებარეობას ეხება, კოპერნიკისეული პრინციპი, როგორც წესი, დავას არ იწვევს. გოტის იდეა მხოლოდ ის იყო, რომ ეს პრინციპი დროში არსებული ადგილმდებარეობისთვის მოგვერგო.

შენ შეგიძლია, გოტის ლოგიკა ხელსახოცზე დახატო. ბერლინის კედელი დროის წრფეზე არსებულ მონაკვეთად გამოსახე. ამ მონაკვეთს დასაწყისი, შუა ნაწილი და დასასრული აქვს.

გოტის მიდგომით, კედლის წარსული ხანგრძლივობის შესწავლა მისი მომავალი ხანგრძლივობის შესახებ მინიშნებას გვაწვდის. რიგითი ტურისტისათვის ეს წარსული ხანგრძლივობა კედლის წარსულ-მომავალიანი არსებობის მნიშვნელოვანი ნაწილი იქნება. ვთქვათ, კედელს იმ მომენტში ესტუმრე, როცა მისი არსებობის 25% იყო გასული. ამ დროისათვის კედლის მომავალი მის წარსულზე სამჯერ გრძელი იქნება (75 პროცენტი 25 პროცენტზე სამჯერ მეტია). ახლა ვთქვათ, რომ კედლის სტუმრობისას მისი არსებობის 75% იყო გასული. შესაბამისად, მისი მომავალი წარსულის ხანგრძლივობის ერთი მესამედი იქნება.

ახლა კი ღრმად ჩაისუნთქე და წარმოიდგინე, რომ ტურისტმა ასეთი პროგნოზი გააკეთა:

"ბერლინის კედელი თავისი წარსული ხანგრძლივობის მინიმუმ მესამედის განმავლობაში გააგრძელებს არსებობას, მაქსიმუმ კი - სამჯერ მეტხანს".

ეს განცხადება სწორი იქნებოდა ნებისმიერისთვის, ვინც კედელს დიაგრამის გაფერადებულ მონაკვეთში ესტუმრებოდა. რადგანაც გაფერადებული მონაკვეთი დროითი წრფის ნახევარია, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ბერლინის კედლის არსებობის ნახევარი დროისათვის ეს წინასწარმეტყველება მართალი აღმოჩნდებოდა.

გოტმა პროგნოზი კი გააკეთა, მაგრამ ის ცოდნაც დაიხმარა, რომ კედელი იმ დროისთვის 8 წლის იყო. მან იანგარიშა, რომ დიდი ალბათობით კედლის მომავალი ხანგრძლივობა მოექცეოდა 8/3-დან 8×3 წლამდე შუალედში, რაც, შესაბამისად, 2.67 და 24 წელს უდრის.

გოტი აცნობიერებდა, რომ მის წინასწარმეტყველებას ახდენის 50%-იანი შანსი ჰქონდა. შეიძლება იფიქრო, რომ 50% ზედმეტად ცოტაა და გოტს, უბრალოდ, გაუმართლა. თუმცა არც ეს არის პრობლემა: ამ მეთოდით ნებისმიერპროცენტიანი სარწმუნოობის მქონე წინასწარმეტყველების გაკეთებაა შესაძლებელი. 95%-იანი სარწმუნოობის მისაღწევად ისეთი დიაგრამის შექმნა გახდება საჭირო, რომელშიც გაფერადებული მონაკვეთი წრფის 95%-ს მოიცავს. თუმცა ამ პროგნოზის დიაპაზონი გაცილებით ფართო იქნება (მომავლის ხანგრძლივობის მინიმუმი იქნება წარსულის ხანგრძლივობაზე 39-ჯერ ნაკლები, ხოლო მაქსიმუმი - 39-ჯერ მეტი). თუ გოტი ამ ფორმულირებას გამოიყენებდა, მისი ვიზიტისას კედლის ხანგრძლივობის პროგნოზი 0.21-დან 312 წლამდე იქნებოდა. ეს წინასწარმეტყველება, ფართო დიაპაზონის გათვალისწინებით, გაცილებით ნაკლებად შთამბეჭდავი, თუმცა მაინც სწორი იქნებოდა.

რომ შევაჯამოთ, კოპერნიკისეული მეთოდი მათემატიკური ხრიკია, რომელიც ზუსტად იმას აკეთებს, რის გაკეთებასაც გვპირდება. შენ დროის შემთხვევით წერტილში უცნობი ხანგრძლივობის საგანს ან მოვლენას უნდა შეხვდე (ეს ორივე მნიშვნელოვანი პირობაა!). და თუ ეს პირობები დაკმაყოფილდება, პროგნოზი იმუშავებს.

ამგვარად, რამდენი დაგვრჩენია?

ჰომო საპიენსები დაახლოებით 200,000 წელია, რაც არსებობენ. გასულ ათასწლეულში უზარმაზარი დემოგრაფიული აფეთქება მოხდა. მე, როგორც საკუთარი სახეობის რიგითი დამკვირვებელი, უდიდესი ალბათობით იმ დროში ვარსებობ, რომელშიც ყველაზე მეტი ადამიანი ცხოვრობს (როგორც ეს ახლაა). ეს აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ. გამოთვლის გასაკეთებლად ყველაზე ადვილი გზა დროის აღმნიშვნელად ადამიანთა რაოდენობის გამოყენებაა და არა - წლების.

წარმოვიდგინოთ ადამიანთა მოდგმის სრულყოფილი, ქრონოლოგიური სია: ამ სიაში თითოეული ადამიანი, რომელსაც ოდესმე უცხოვრია ან იცხოვრებს, დაბადების დროის მიხედვითაა აღნუსხული. მე ამას კვლავ ჰორიზონტალური წრფით გამოვსახავ.

იმ ადამიანთა ნახევარი, რომელსაც ოდესმე უცხოვრია ან იცხოვრებს, სიის პირველ ნაწილშია. მეორე ნახევარი კი - სიის მეორე ნაწილში. ეს მოცემულობა ყოველთვის სწორია - არ აქვს მნიშვნელობა, რამდენად გრძელი ან მოკლე აღმოჩნდება სია.

მე მაინტერესებს, ჩემი სახელი სიის რომელ ნაწილს ეკუთვნის. თუ კაცობრიობას გრძელი და ხალხმრავალი მომავალი აქვს წინ, მე მაქვს დიდი შანსი, სიის დასწყისისკენ ვიყო. თუმცა თუ კატასტროფა მოხდება და ჩემ შემდეგ ბევრი თაობა აღარ დაიბადება, მაშინ სიის ბოლოსკენ აღმოვჩნდები.

დავუშვათ, რომ ადამიანთა გარკვეულ ნაწილს ასეთი პროგნოზის გაკეთება უნდა: "მომავალში დაბადებულთა რიცხვი წარსულში დაბადებულთა რიცხვზე ნაკლები იქნება".

ეს დაშვება მართალი სიის მეორე ნაწილში (გაფერადებულ მონაკვეთში) მყოფი ადამიანებისთვის იქნება. მაგრამ არის ის მართალი ჩემთვის? ამ კითხვაზე პასუხი არ მაქვს, თუმცა იმის თქმა კი შემიძლია, რომ გოტის მეთოდზე დაყრდნობით, ამის 50%-იანი ალბათობა არსებობს.

დემოგრაფების გამოთვლებით, იმ ადამიანთა საერთო ჯამი, რომლებსაც ოდესმე უცხოვრიათ, დაახლოებით, 100 მილიარდია. ეს იმას ნიშნავს, რომ ჩემამდე დაახლოებით 100 მილიარდი ადამიანი დაიბადა. დღეისათვის ყოველწლიურად სადღაც 130 მილიონი ადამიანი იბადება. ამ ტემპის გათვალისწინებით, მხოლოდ 760 წელი იქნება საჭირო იმისათვის, რომ დედამიწას დამატებით 100 მილიარდი ინდივიდი მოევლინოს. ეს იმ განცხადების ამოსავალი წერტილია, რომლის მიხედვითაც, 50%-იანი ალბათობით ადამიანები, დაახლოებით, 760 წელში გადაშენდებიან. მეორე მხრივ, არსებობს 50%-იანი შანსი იმისა, რომ ჩვენ 760 წელზე გაცილებით მეტხანს განვაგრძობთ არსებობას.

როგორც ჰოლგერ ნილსენმა აღნიშნა, ამ გამოთვლის უკანასკნელი ნაწილი ზუსტი არ არის. შობადობის მკვეთრ კლებას განკითხვის დღის გადავადება შეუძლია. თუმცა საეჭვოა, რომ მოვლენები ამ მიმართულებით პოზიტიური მიზეზების გამო განვითარდეს. შობადობის კლება, შესაძლოა, ისეთმა გლობალურმა კატასტროფამ გამოიწვიოს, რომელსაც ადამიანთა მცირე რაოდენობა გადაურჩება.

ასევე, არსებობს მოსაზრება, რომ მომავლის ტექნოლოგია ადამიანის ყოფას მნიშვნელოვნად შეცვლის. გენეტიკურად და ციფრულად გაუმჯობესებულმა ადამიანებმა, შეიძლება, საუკუნეები იცოცხლონ და ნაკლები შვილი ჰყავდეთ. ასეთ შემთხვევაში, განკითხვის დღის გამოთვლებში "ადამიანური სიცოცხლისთვის" ახალი განსაზღვრების მოფიქრება გახდება საჭირო.

ჯერჯერობით არც ეს სცენარი გვპირდება ადვილ გამოსავალს. განკითხვის დღის არგუმენტის თანახმად, კაცობრიობის მომავალი არ არის ისეთი ხანგრძლივი და ხალხმრავალი, როგორც ზოგადად წარმოგვიდგენია. შევძლებთ გაერთიანებას, პლანეტის გადარჩენასა და გალაქტიკის სივრცეებში გაჭრას? გოტის პროგნოზზე დაყრდნობით, ეს ძალიან საეჭვოა.

რატომ აკრიტიკებენ განკითხვის დღის არგუმენტს

განკითხვის დღის არგუმენტს ბევრი კრიტიკოსი ჰყავს. სტივენ გუდმენს მიაჩნდა, რომ გოტი არასაკმარისი საფუძვლის პრინციპს ბოროტად იყენებდა. ეს უკანასკნელი ამბობს, რომ როდესაც შენ არ იცი, რომელი შესაძლო შედეგი დადგება, თითოეულ მათგანს თანაბარი ალბათობა უნდა მიანიჭო.

ამასთან, განკითხვის დღის გოტისეული ვერსია ერთი დიდი და გაბედული დაშვებიდან გამომდინარეობს: ჩვენ არ შეგვიძლია იმის გაგება, ადამიანთა სახეობის არსებობის დროითი წრფის რომელ წერტილში ვიმყოფებით. გუდმენი კი ამას ეწინააღმდეგება და ამბობს, რომ ამ წრფეზე ჩვენი ადგილმდებარეობის განსაზღვრა თეორიულად შესაძლებელია. და თუ ეს მართლა ასეა, მაშინ გოტის მათემატიკა აზრს ჰკარგავს.

სხვა კრიტიკა თვითგანსაზღვრის დაშვებას იყენებს. ფიზიკოსი დენის დიქსი და კიდევ სხვები ამბობენ, რომ უპირატესობა უნდა მივანიჭოთ იმ ჰიპოთეზებს, რომლებიც უფრო მეტ გონიერ არსებებს იტევენ. ვთქვათ, მე ამ ორი ჰიპოთეზიდან ერთის არჩევას ვცდილობ: პირველი ამბობს, რომ განკითხვის დღემდე 200 მილიარდი ადამიანი დაიბადება; ხოლო მეორე ამბობს, რომ სიცოცხლე 200 ტრილიონ ადამიანს უწერია. შენ შეგიძლია, ამ დილემას მეტაფიზიკურად მიუდგე: "მე უნიკალური ინდივიდი ვარ. ჩემი არსებობის შანსი მეორე ჰიპოთეზის შემთხვევაში ათასჯერ მეტია, ვიდრე - პირველი ჰიპოთეზის შემთხვევაში. ეს მაძლევს იმის მტკიცების უფლებას, რომ მეორე ჰიპოთეზის სისწორის ალბათობა უფრო დიდია.

თუ თვითგანსაზღვრის დაშვებას დაეთანხმები, მაშინ განკითხვის დღის არგუმენტს გააბათილებ. ეს მიმზიდველი წინადადებაა, თუმცა ფილოსოფსმა ნიკ ბოსტრომმა ამ დაშვების საწინააღმდეგო მყარი არგუმენტი წამოაყენა. კერძოდ, მან ეს მაგალითი მოიყვანა: არსებობს თეორია, რომ ჩვენი სამყარო მულტისამყაროს ნაწილია, რომელიც სხვა სამყაროებისა და, შესაბამისად, გონიერი დამკვირვებლების უსასრულო რაოდენობას შეიცავს. თვითგანსაზღვრის დაშვების გამოყენებისას შენ, ფაქტობრივად, მულტისამყაროს თეორიის სისწორის უტყუარობას ამტკიცებ. თუმცა ამას არავინ აკეთებს და მართლებიც არიან. თავად დიქსიც კი დაეთანხმა ბოსტრომის არგუმენტს, რომლის მიხედვითაც, თვითგანსაზღვრის დაშვება ნაკლოვანია.

რატომაა განკითხვის დღის გამოთვლები ყურადსაღები

განკითხვის დღის წინასწარმეტყველების თავიდან ასარიდებლად მარტივი გზა არსებობს და მასზე ზემოთ უკვე გესაუბრეთ. თუ მჯერა (გონიერების ფარგლებში), რომ კაცობრიობის არსებობის მანძილზე შემთხვევით შერჩეულ წერტილში არ ვიმყოფები, მაშინ განკითხვის დღის მათემატიკა მე არ მესადაგება.

ტექნოლოგიისადმი ოპტიმისტურად განწყობილები ამბობენ, რომ ჩვენ წინ ხანგრძლივი და ხალხმრავალი მომავალი გველოდება. ეს მიმზიდველი პოზიციაა. მაგრამ რაზე დაყრდნობით უნდა გვჯეროდეს, რომ ჩვენ ხანგრძლივი მომავალი გვაქვს? საუკეთესო პასუხი ალბათ ის არის, რომ წარსულში ბევრი საშინელი რამ გადავლახეთ. კაცობრიობა მამონტებს, მალარიასა და ატომურ ბომბებს გადაურჩა. ჯერჯერობით არაფერს ამოვუხოცივართ.

მაგრამ ეს იმ ოპტიმისტის შესახებ ხუმრობას ჰგავს, რომელიც 100-სართულიანი შენობიდან გადმოვარდა. ის უკვე 90 სართულს ჩაცდა და საკუთარ თავს ეუბნება, ჯერჯერობით ყველაფერი წესრიგშიაო. რა თქმა უნდა, ჩვენ გადაშენების ყველანაირ საშიშროებას განკითხვის დღის მოსვლამდე წარმატებით გადავლახავთ.

განკითხვის დღის არგუმენტი ტექნოკრატიულ ოპტიმიზმს ნიადაგს აცლის. ის გვაიძულებს ვიფიქროთ, რომ ჩვენ - და სამყაროც - იმაზე გაცილებით შემთხვევითია, ვიდრე გვგონია. ის ფაქტი, რომ ჩვენს სახეობას ხანგრძლივი მომავლის ქონის უნარი შესწევს, არ ნიშნავს, რომ ამის დიდი შანსი არსებობს. ჩვენ ამ მიზანს ალბათ მხოლოდ მაშინ მივაღწევთ, თუ იმაზე უფრო გონიერები, ჭკვიანები, კეთილები, ფრთხილები და იღბლიანებიც ვიქნებით, ვიდრე აქამდე ოდესმე ვყოფილვართ.