საპატრიარქოს პრესსამსახურმა დაადასტურა ინფორმაცია მთავრობის მხრიდან მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების შეთავაზების თაობაზე. თუმცა ორი დღის განმავლობაში მედიაში გავრცელებულ ცნობებზე დაკვირვებით, მარტივად შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ საპატრიარქო ამ ინიციატივას აღფრთოვანებით არ შეხვედრია.

დღეს, 29 აგვისტოს, საპატრიარქოს საზოგადოებასთან ურთიერთობის სამსახურის ხელმძღვანელმა ანდრია ჯაღმაიძემ, ჟურნალისტებთან საუბარში თქვა, რომ ოცნების შეთავაზებას არ (აღარ) ექნება მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების ფორმა და სახელმწიფო, ეკლესიის გარეშე, არანაირ ჩანაწერს არ შეიტანს ქვეყნის კონსტიტუციაში.

რატომ გააკეთა ეს შეთავაზება ქართულმა ოცნებამ და რატომ შეიკავა თავი აღნიშნულ წინადადებაზე თანხმობისგან საპატრიარქომ. ზოგადად რა ტიპის მოდელია ან რას გულისხმობს მართლმადიდებლობის (ანდა სხვა რელიგიის) სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადება? — ამ საკითხებზე, NEWS.On.ge ეკლესიის ისტორიის მკვლევარს, თეოლოგ შოთა კინწურაშვილს ესაუბრა.

შოთა, პირველ რიგში რომ განგვიმარტოთ რა მოდელია ეს? რას გულისხმობს? როგორ აფასებთ, რატომ გადაწყვიტა ამგვარი შეთავაზების გაკეთება მმართველმა ძალამ წინასაარჩევნოდ. არის ეს კრიტიკულად მნიშვნელოვანი ელექტორალური საკითხი?

მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადების ფორმებსა და შინაარსზე სასაუბროდ აუცილებელია, ქრისტიანული ეკლესიის წარსულ ფურცლებს გადავხედოთ. ამ კუთხით, თავისთავად, ჩვენთვის საინტერესოა აღმოსავლეთის საქრისტიანოს, ანუ მართლმადიდებელი ეკლესიების გამოცდილება, რომელიც ბიზანტიური იმპერიის ეპოქაში იწყებს ფორმირებას.

ბიზანტიის იმპერიაში მყოფ მართლმადიდებელ ეკლესიებსა და საპატრიარქოებს ხშირად ეკლესიის ისტორიის მკველვრები "იმპერატორის/იმპერიის" ეკლესიებად მოიხსენიებენ, თუ დასავლეთის ეკლესია "პაპის ეკლესიად" იწოდებოდა. ეს სახელდება გამომდინარეობდა იქიდან, თუ ვის გააჩნდა უმაღლესი ძალაუფლება, მათ შორის საეკლესიო პოლიტიკის წარმართვისა და საბოლოო გადწყვეტილების მიღების კუთხით. დღეისათვის, მაგალითად, რუსეთის ეკლესიას ხშირად სამართლიანად "პუტინის ეკლესიად" მოიხსენიებენ.

ბიზანტიის იმპერატორები ფლობდნენ უმაღლესი მსაჯულის ძალაუფლებას საეკლესიო საქმეებზეც კი, ხოლო ეკლესიის სტრუქტურას მათივე ძალაუფლების განმტკიცების საქმეში მოკავშირედ ან საყრდენად ხედავდნენ. აქვე უნდა აღვნიშნოთ ბიზანტიის იმპერიაში დაპირისპირება პატრიარქებსა და იმპერატორს შორის არცთუ იშვიათად, სწორედ ძალაუფლების გამო ხდებოდა.

ბიზანტიის ანუ "მართლმადიდებლური იმპერიის" დაცემის შემდგომ მის მემკვიდრეობაზე პრეტენზია რუსეთის იმპერიამ განაცხადა, რომლისთვისაც მართლმადიდებელი ეკლესია პოლიტიკური ძალაუფლების საყრდენი და მოკავშირე გახდა. თუმცა, ბიზანტიისაგან განსხვავებით, რუსეთის იმპერიაში მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებამ ეკლესიის სტრუქტურა და ფორმა შეცვალა. რუსეთის იმპერატორმა პეტრემ პატრიარქის ინსტიტუტი სრულად გააუქმა, ხოლო სინოდი დაუქვემდებარა ობერ-პროკურს ანუ საერო მოხელეს, რომელიც ხშირად სამხედრო და იმპერატორის ნდობით აღჭურვილი პირი იყო. ასევე ღვთისმსახურებისას, ნაცვლად პატრიარქის ან ადგილობრივი ეპისკოპოსის მოხსენებისა, იმპერატორი და მისი ოჯახის მოხსენიება და ლოცვა იყო სავალდებულო.

სინოდის ანუ ეპისკოპოსების კრებულის თითოეულ გადაწყვეტილებას პირდაპირ სჭირდებოდა იმპერატორის თანხმობა, რომლის გარეშეც ვერაფერი ვერ მოხდებოდა. ამ ეპოქიდან რუსეთის იმპერიაში სასულიერო პირები სახელმწიფო მოხელეები ხდებიან. იმპერატორის ხედვა შემდეგი იყო: ეკლესიის მსახურებს აღეზარდათ იმპერიის ერთგული ხალხი, ხოლო ნებისმიერი წინააღმდეგობა უნდა დაეთრგუნათ. ამასვე ითვალისწინებდა იმპერიის საეკლესიო მისია, რომელიც მართლმადიდებლობის ქადაგებით რწმენასთან ერთად იმპერიის საზღვრებში პოლიტიკურ ძალაუფლებას ამტკიცებდა. რუსეთში საპატრიარქო ინსტიტუტის გაუქმება — ეს იყო პატრიარქის პოლიტიკური და ტრადიციული წონის გაქრობა, რომელიც ნებისმიერ დროს შეიძლება ერთპიროვნული მონარქისათვის საფრთხე აღმოჩენილიყო. ამის მაგალითები ბიზანტიის იმპერიაშიც მრავლად გვაქვს.

უკვე იმპერატორი ეკატერინეს პერიოდში უფრო შორს მიდის სახელმწიფო რელიგიად ქცეული მართლმადიდებლობა, ის კარგავს ყველანაირ ეკონომიკურ დამოუკიდებლობას და სრულად ხდება სახელმწიფო ხაზინის ნაწილი. საეკლესიო რეგლამენტი ანუ ერთგვარი წესგანგება მართლმადიდებელი ეკლესიის ცხოვრებისა იმპერიის ფარგლებში სასულიერო პირებს ავალდებულებდა აღსარების საიდუმლოს გაცემასაც კი, თუ შეიტყობდნენ რაიმე ანტისახელმწიფოებრივს ან იმპერატორის საწინააღმდეგო მოქმედებების შესახებ.

რუსეთის იმპერიის, რომლის ნაწილი, სამწუხაროდ, ჩვენც ვიყავით, მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად არსებობის ორასწლიანი პერიოდის მიწურულს ასეთი სურათით წარმოდგა მართლმადიდებლური ეკლესია, როდესაც მონარქია სულს ღაფავდა. სასულიერო პირები და მართლმადიდებლური ეკლესია სრულად დისკრედიტირებული აღმოჩნდა.

მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო რელიგიად ქცევამ საეკლესიო ინსტიტუტს გარკვეული ბენეფიტები მოუტანა, მაგალითად: სასულიერო პირები იღებდნენ ჯამაგირს, ჰქონდათ გარკვეული სოციალური მხარდაჭერა, სასულიერო განათლება იყო გამართული და სავალდებულო, საეკლესიო ინსტიტუცია და ბიუროკრატია საათივით ფუნქციონირებდა.

თუმცა გამოცდილება გვეუბნება, რომ ეკლესიის ამქვეყნიურ პოლიტიკურ ძალაუფლებასთან ქორწინებას, მალევე მოსდევს დაქვრივება და მძიმე შედეგები.

სწორედ ეს საკითხია საინტერესო, რა რისკებს ხედავს საპატრიარქო, რის გამოც თავს იკავებს მათივე თქმით, "ლოიალური და მათთან ჰარმონიაში მყოფი" ხელისუფლების შეთავაზებისგან?

ამ რისკების სწორად შესაფასებელ მაგალითად გამოგვადგება ანგლიკანური ეკლესია, რომელიც ბრიტანეთის იმპერატორი ჰენრის მიერ სახელმწიფო ეკლესიად ფორმირდა. გამოეყო რა რომის კათოლიკე ეკლესია სრულად პოლიტიკური ძალაუფლების უთანხმოების გამო. ბრიტანეთის მონარქი გახდა რა ანგლიკანური ეკლესიის თავი, ხოლო ანგლიკანური ეკლესიას იმპერიის ეკლესიას წარმოადგენდა.

დღესდღეისობით, ანგლიკანური ეკლესიის სასულიერო პირები წარსულ შეცდომებზე, რომელიც ბრიტანეთის იმპერიის კოლონიალურ პოლიტიკის გატარებისას იყო მათი მხრიდან მხარდაჭერილი, პასუხიმგებლობას იღებენ და ბოდიშებს იხდიან. ერთ-ერთი მძიმე თავი ანგლიკანური ეკლესიის ისტორიაში მონობის ინსტიტუტის მხარდაჭერა იყო, საიდანაც ეკონომიკურ სარგებლიანობას როგორც საერო, ისე სასულიერო კლასი იღებდა.

ეს რამდენიმე მაგალითი კმარა შეფასებისათვის, თუ რა საფრთხის შემცველია თავად ეკლესიისათვის ხელისუფალისათვის "სახელმწიფო რელიგიის სტატუსის" ცდუნებაზე თანხმობა.

სახელმწიფოს ან პოლიტიკური ძალაუფლების მქონე სუვერენის მხრიდან ეკლესიის დაქვემდებარებას ტერმინ "ცეზაროპაპიზმით" მოიხენიებენ. ამ შემთხვევაში იმპერატორი, კეისარი, პრეზიდენტი თუ პრემიერი, ფაქტობრივად, თავს აცხადებს ასევე ეკლესიის უმაღლეს ხელისუფალად; მიიჩნევს საკუთარ თავს უფლებამოსილად, ჩაერიოს და აწარმოოს საეკლესიო საქმიანობა. ეს, თავისთავად, დღეის თვალსაწიერიდან სეკულარული პრინციპების უგულებელყოფაა, რომელიც აზიანებს როგორც ეკლესიას ასევე სახელმწიფოს.

როგორც უკვე ვახსენეთ, აღფრთოვანებით არ შეხვედრია საპატრიარქო ამ შეთავაზებას. რატომ ვერ მოიპოვა უპირობო მხარდაჭერა შეთავაზებულმა საკითხმა?

საქართველოს მართლმადიდებელ ეკლესიის უახლოეს წარსულში ხშირად გაჟღერებულა ეს თემა და ულტრაკონსერვატორ მართლმადიდებელ წრეებში პოპულარულიც კი იყო. თუმცა მათ, სავარაუდოდ, იმთავითვე არ იცოდნენ, თუ რა საფრთხეების შემცველია ეკლესია-სახელწმიფოს ურთიერთობის ასეთი ფორმა თავად სარწმუნოებრივი სხეულისათვის ამ ქვეყანაზე.

რამდენადაც მახსენდება, ამასთან დაკავშირებით პატრიარქსაც დაუფიქსირებია წარსულში თავისი დამოკიდებულება. ის არ მიიჩნევდა მართლმადიდებლობის სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებას საჭიროდ. ეს, როგორც უკვე აღვნიშნე, ხელისუფალს საეკლესიო საქმიანობაში ჩარევის უფლებას მისცემს, შეძლებს გააძლიეროს მასზე კონტროლი და შეზღუდოს მისი სუვერენიტეტი.

ამის ნათელი მაგალითი უახლოესი წარსულიდან ზემოთ დაგისახელეთ, დღეს თუ საბერძნეთში მართლმადიდებელი ეკლესია სახელმწიფო რელიგიის სტატუსით სარგებლობს, ეს ხელისუფალს აძლევს ისეთ შესაძლებლობებს, მაგალითად, როგორიცაა პარლამენტის მხრიდან სინოდის მიერ გამორჩეული ეპისკოპოსის დამტკიცება.

უქმნის თუ არა მსგავსი კონსტიტუციური ჩანაწერი რელიგიის თავისუფლებას საფრთხეს?

ასეთი ჩანაწერი თავისთავად საფრთხის შემცველია, პირველ რიგში, ეკლესიისათვის. შესაძლებელია, დროებით მან მიიღოს სახელმწიფოსგან ბენეფიტები და მოაწესრიგოს მისი ინსტიტუციონალური სხეული. მაგალითად, სასულიერო პირებმა მიიღონ ხელფასი და სოციალური დაზღვევა, სავალდებულო გახდეს თეოლოგიური განათლება სასულიერო კადრებისათვის, დაფინანსება გახდეს გაცილებით მეტი და გამჭვირვალე. თუმცა დროებითი მონაგარისათვის ეკლესია ჰყიდის საკუთარ თავისუფლებას, რომელიც ღვთის სიტყვის ქადაგებისა და ღვთისმსახურებისათვის უმნიშვნელოვანესია.

გარდა ამისა, საქართველო არ არის მონორელიგიური სახელწმიფო, ჩვენ რელიგიური მრავალფეროვნება ბუნებრივი მოცემულობაა და პირდაპირ პრივილეგირებულ მდგომარეობაში ჩაყენება ერთი რელიგიური ინსტიტუციის, სხვების დისკრიმინაციის ხარჯზე, არასამართლიანი იქნება დემოკრატიული მოწყობის საზოგადოებისათვის.

თუმცა, აქვე უნდა ითქვას, რომ ამ კონსტიტუციური ჩანაწერის გარეშეც არაერთ უფლებრივ დარღვევას ვხედავთ ამ მიმართულებით ჩვენს ქვეყანაში... კარგით, ჩემი შემდეგი კითხვა, საერთაშორისო პრაქტიკას შეეხება — რომელ ქვეყნებს აქვთ სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადებული კონკრეტული რელიგია? (დაგვისახელეთ, ევროპული და მსოფლიო ქვეყნების რამდენიმე მაგალითი).

ევროკავშირის ქვეყნებიდან საბერძნეთი მახსენდება, სადაც დღემდე არის საუბარი ამ საკითხის გადახედვაზე. გერმანიაში ნაციონალ-დემოკრატების ხელიუსუფლებაში მოსვლის შემდეგ ევანგელური ეკლესია, ფაქტობრივად, "რაიხსკირხედ" ანუ იმპერიის ეკლესიად მოიაზრებოდა. ევანგელური ეკლესიის ძალიან მცირე ნაწილი თუ შეეწინააღმდეგა იმ ბოროტებას, რაც ჰიტლერის ხელმძღვანელობით მოევლინა ევროპას. პირიქით, ევანგელური ეკლესია სრულ თანხმობაში იყო, მათ შორის ანტისემიტიზმის ტალღა ხშირად გარკვეული "თეოლოგიური" არგუმენტებითაც იყო მხარდაჭერილი.

შეიძლება ოფიციალურად არა, თუმცა ფორმალურად პუტინის რუსეთში მოსკოვის საპატრიარქო და მისი პოლიტიკური მართლმადიდებლობა სახელმწიფო იდეოლოგიის ნაწილია. პუტინი აგრძელებს სტალინის რელიგიურ პოლიტიკას, რომელიც საპატრიარქოს სრულ დაქვემდებარებას, ანუ შეიძლება ითქვას, უსიტყვო მორჩილებას მოიაზრებდა.

ამის უმძიმეს შედეგებს ვხედავთ დღესაც კი, როდესაც რელიგია და პოლიტიკა ერთმანეთს ერწყმის, იბადება ინკვიზიცია. მართლაც, დღეს რუსეთის პატრიარქი მართლმადიდებელი უკრაინელების გენოციდს და სასტიკ ომს ძალიან მშვიდი სახით მეორე წელიწადია ამართლებს, ხოლო ამ ომში დაღუპულ რუს ჯარისკაცებს "მოწამეობის გვირგვინს" და "ცოდვათა გამოსყიდვას" ჰპირდება.

როგორ აფასებთ წინასაარჩევნოდ ოცნების ამ შეთავაზებას? და აქვე ვიკითხავ, თქვენი აზრით, რა უნდა იყოს ეკლესიის და საზოგადოების პასუხი?

ჩვენ ბევრი ვისაუბრეთ ისტორიულ გამოცდილებაზე და იმ გაკვეთილებზე, რომელმაც მართლმადიდებელ ეკლესიას და მორწმუნეებს უნდა ასწავლონ შემდგომი, რაც მაცხოვარმა მათ უმემკვიდრევა: "მიეცით კეისარს კეისრისა, ღმერთს ღვთისა". კეისარში იგულისხმება დღეის, თვალსაწიერიდან, კანონმორჩილ მოქალაქედ ყოფნა, თანამოქალაქეების საკეთილდღეოდ გაბედული თანამონაწილეობა პოლიტიკურ ცხოვრებაში, ვინაიდან "ქრისტიანად ყოფნა იმავდროულად ნიშნავს პოლიტიკურად აქტიურ მოქალაქედ ყოფნასაც" და ეს ორი ურთიერთგამომრიცხავი სულაც არ არის. თუმცა იმავდროულად თუ "კანონი" ხელისუფალის მხრიდან ღვთივბოძებულ თავისუფლებას ჰპარავს, იქნება ეს რელიგიური, სოციალური, პოლიტიკური თუ სამოქალაქო, ძალუძს მას ღვთივბოძებული თვითუფლებრიობა და თავისუფლების კვლავ მოპოვებისათვის სწორედ ღმერთისადმი მიცემული პირობისამებრ წინააღმდეგობაში მოვიდეს ამქვეყნიურ უსამართლობასთან.

ამის უამრავი მაგალითი გვაქვს ქრისტიანებს, მათ შორის მართლმადიდებელ ეკლესიებს, საკმარისია, ამბროსი ხელაია და გრიგოლ ფერაძე გავიხსენოთ.

1917 წელს, როდესაც ქართველი ავტოკეფალისტებმა განაახლეს საეკლესიო დამოუკიდებლობა, მათი მომავლის საეკლესიო მოწყობის ხედვა იყო ნებისმიერი პოლიტიკური ძალაუფლების მატარებელი ძალისაგან დამოუკიდებლად ყოფნა.

ხოლო მალევე, 1918 წელს დაბადებული საქართველოს დამოუკიდებელი რესპუბლიკა სრულიად სეკულარული პოლიტიკის მომხრე იყო, ეს გამყარდა რესპუბლიკის პირველ კონსტიტუციაშიც, რომელიც ყველა რელიგიურ მრწამსი ადამიანსა თუ კონფესიას თანასწორად აცხადებდა. მაგრამ ეს ყოველივე სულაც არ გამორიცხავს ეკლესიის/რელიგიურ ორგანიზაციებისა და სახელწმიფოს სხვადასხვა ფორმით ქვეყნისა და მოქალაქეების საკეთილდღეოდ თანამშრომლობას, ისეთ საკითხებში როგორიცაა, მაგალითად, სოციალური პოლიტიკა, სარეაბილიტაციო ცენტრები, განათლება და ა.შ.

ამასთანავე, ეკლესია უნდა დარჩეს ავტონომიურ და სუვერენულ ძალად, რათა თავისუფლად შეძლოს, ნებისმიერი ხელისუფალის ჟამს, წინ აღუდგეს უსამართლობას სახარებისეული სიტყვითა და წინასწარმეტყველური ხასიათის ვალდებულებით.

ჩვენი უახლოესი ისტორია გვაჩვენებს, რომ გარდამტეხ მომენტებში ყოველი ხელისუფალი ცდილობდა ეკლესიით საკუთარი ძალაუფლების ლეგიტიმაციას ან გამყარებას. ეს ხდებოდა განსაკუთრებით გარდამავალ ან კრიზისულ მომენტებში. თუმცა საპატრიარქო და პატრიარქი ყოველთვის ცდილობდნენ მკვეთრი პოზიციონირებისაგან თავი შეეკავებინათ. ასე იყო ვარდების რევოლუციის წინა დღეს, როდესაც პატრიარქი არ მივიდა პარლამენტში. ასე იყო 2012 წელს, როდესაც სასულიერო პირები და იერარქები უკვე ღიად აკრიტიკებდნენ ნაციონალურ მოძრაობას.

წარსული მაგალითებიდან გამომდინარე და იმის გათვალისწინებით, რომ კათალიკოსი ილია, მიუხედავად მისი ასაკისა, რჩება დიდი პოლიტიკური წონის და ავტორიტეტის ფიგურად საქართველოში, დღევანდელი ხელისუფლება ცდილობს დაცალოს საპატრიარქო ან ცალკეული იერარქები პოლიტიკური წონისა თუ საჯარო ავტორიტეტისგან, რათა გარდამტეხ მომენტში არ იყოს საფრთხისშემცველი მათი პოზიციები. სწორედ ამიტომ ცდილობს, "სახელმწიფო რელიგიის" ერთგვარი სტატუსით მისცეს ამქვეყნიური პრივილეგიები, რომელიც იმავდროულად მისი, როგორც საზოგადოებაში ყველაზე გავლენიანი რელიგიური ორგანიზმის სახელწმიფოზე სრული დაქვემდებარების ტოლფასია.