ავტორი: ნიკოლოზ ალექსიძე

როდესაც ლიტერატურულ ან, ზოგადად, კულტურულ მრავალფეროვნებაზე ვფიქრობთ, ალბათ შუა საუკუნეები არ არის პირველი ეპოქა, რომელიც თავში მოგვდის. პირიქით, ეს ხანგრძლივი და არაერთგვაროვანი პერიოდი წარმოგვიდგენია როგორც მონასტრებში გამოკეტილი შეზღუდული თვალსაწიერის ბერების ხანა, რომლებიც დამთრგუნველი ერთფეროვნებით უსასრულოდ იწერდნენ ერთსა და იმავე ტექსტებს, იზუთხავდნენ ერთსა და იმავე აზრებს, ქმნიდნენ ერთსა და იმავე ხატებსა და სახეებს. თითქოს არაფერი ორიგინალური არ იქმნებოდა მანამ, სანამ არ დადგა იტალიური რენესანსი, რამაც ლამის მთელ ევროპაში შემოქმედებითობის აფეთქება გამოიწვია.

ერთი მხრივ, მართლაც, შუა საუკუნეებში ჯერ არ არსებობდა არც მრავალფეროვნების ცნება, არც ორიგინალურობისა, არც განსხვავებულობისა და არც, მით უმეტეს, ტოლერანტობის. სიახლე, განსხვავებულობა საეჭვო და საშიშიც იყო, ხოლო ტრადიციისადმი ერთგულება — სასურველი. მაგრამ ასე იყო მხოლოდ ნომინალურად და, ასე ვთქვათ, კონცეპტუალურად. შეიძლება სწორედაც იმიტომ, რომ არ არსებობდა მრავალფეროვნების ცნება, არ იდგა მრავალფეროვნება როგორც პრობლემა, როგორც დაცვის ან უარყოფის საგანი. შუა საუკუნეების კულტურები, როგორც დასავლური, ისე აღმოსავლური, გამსჭვალული იყო ერთგვარი გაუცნობიერებელი მრავალფეროვნებით. ლიტერატურული, სახელოვნებო, ფილოსოფიური თუ თეოლოგიური იდეები, ხატები და სიმბოლოები ისე შეუმჩნევლად მოგზაურობდნენ, ისე ერწყმოდნენ მეზობელ თუ შორეულ კულტურებს, რომ ძალიან იშვიათად თუ ჩნდებოდა კითხვა, ესა თუ ის ფენომენი უცხო იყო თუ საკუთარი, ადგილობრივი თუ შემოსული.

ამიტომ შუა საუკუნეებში, ბევრად უფრო მეტად, ვიდრე ანტიკურ ხანაში, მიმღებლობა, ერთგვარი თავმდაბლობა უფრო დიდისადმი და მშვენიერისადმი, იყო სწორედ ღირსება. როგორც ფრანგი მედიევისტი, რემი ბრაგი წერს, შუა საუკუნეებში ყველაფერი ერებს შორის ცირკულაციისა და გაცვლის დაუსრულებელ პროცესში იყო ჩაბმული. მეცხრე საუკუნის ერთ არაბულ ენციკლოპედიაში ჩართული ანეკდოტი მომხიბვლელად ასახავს ამ პროცესს: ერთი ბერძენი, რომელიც სხვა ერებს შორის აღმოჩნდა, ტრაბახობდა თავისი ერის მიღწევების შესახებ ცოდნის სამყაროში. მას მაშინვე შეახსენეს, რომ ბერძნებმა საკუთარი მეცნიერებები სპარსელებისაგან და ბევრი სხვა ხალხისგან ისესხეს. ისიც მხიარულად დაეთანხმა და უპასუხა, რომ არავის არაფერი არ გამოუგონებია, და რომ ყველა ყოველთვის გასცემს და იღებს.

კულტურის ასეთი საზიარო სივრცე იყო ხმელთაშუა ზღვის აუზი. გვიანი ანტიკურობიდან მოყოლებული, აქ ენები, კულტურები, რელიგიები და ცივილიზაციები იკვეთებოდა და ერთად ჰიბრიდულ პროდუქციად იხარშებოდა. რომაელები, არაბები, სირიელები, სპარსელები, ქრისტიანები, მუსლიმი, იუდეველი მოგზაურები, ვაჭრები და პილიგრიმები ერთმანეთს ხვდებოდნენ გემებზე, სანაპიროებსა და კუნძულებზე, დამასკოს, ალექსანდრიის, კონსტანტინოპოლის, ბაღდადის თუ თბილისის ბაზრებზე, ცვლიდნენ საქონელს და საქონელთან ერთად — ამბებსა და აზრებს. იმ ეპოქაში, როცა რწმენა და შეუწყნარებლობა თითქმის შეუძლებელს ხდიდა დიალოგს რელიგიებს შორის, როცა რელიგიები მთელ სამყაროებს ერთმანეთისგან მიჯნავდა, იდეების გაცვლის მთავარ ასპარეზად ლიტერატურა რჩებოდა — ლიტერატურა, როგორც იდეოლოგიისგან დაცლილი და წმინდა ამბის თხრობის ხელოვნება. სასიყვარულო თუ სათავგადასავლო, სადევგმირო თუ წმინდა ადამიანების, მოწამეების თუ დამპყრობლების, თავზეხელაღებულობისა თუ თავდადების ეს ამბები ერთმანეთში გადაიზრდებოდა, განივრცობოდა, შემოკლდებოდა, სახელები და ადგილები ირეოდა, დრო და სივრცე, სინამდვილე და გამოგონილი ეთნიკურ თუ რელიგიურ კუთვნილებას კარგავდა და დამოუკიდებელ რეალობად იქმნებოდა. ამიტომ დღეს თითქმის შეუძლებელია ითქვას, ესა თუ ის ნაწარმოები წარმოშობით ბერძნულია თუ სპარსული, არაბული თუ ებრაული, სომხური თუ ქართული, თურქული თუ ქურთული, რადგან ისინი აღმოცენდებოდა ყველაზე ჰიბრიდულ სივრცეებში და ელვის სისწრაფით მოედებოდნენ ხოლმე მთელ რეგიონებს. ამიტომ, დღეს თუ რამე არის, რასაც შეუძლია დასძლიოს ნაციონალისტური და შოვინისტური იმპულსები, სწორედ შუა საუკუნეებია და ამ ეპოქის კვლევა და ცოდნა.

საქართველოც და მისი ლიტერატურაც ამ ზიარი სივრცის ორგანული ნაწილი იყო. ყურმოკრულ ან წაკითხულ ამბებს ქართველები ითავისებდნენ და გადაამუშავებდნენ ისე, რომ მისი წარმომავლობაც არ ახსოვდათ ხოლმე. მაგალითად, ასეთი მოარული ამბის ნასესხობა იყო ის, რასაც შემდგომ ალექსანდრიანი დაერქვა, ანუ ალექსანდრე მაკედონელის თავგადასავლების ქართული ადაპტაცია. მას შემდეგ, რაც ფსევდოკალისთენეს ალექსანდრეს რომანი დაიწერა, ეს მისტიკური დამპყრობელი გასცდა მისი ავტორისა და ისტორიული მეფის საზღვრებს და გახდა ზეპირსიტყვიერი ლიტერატურის ნაწილი. მას შემდეგ გვხვდებოდა წარმართი ალექსანდრეც, ქრისტიანიც და მუსლიმიც. ქართველებმაც გაისიგრძეგანეს ამ წარმართული, ქრისტიანული და ისლამური მეფის სახე და საკუთარი ლიტერატურული და ისტორიული მემკვიდრეობის ნაწილად აქციეს, რაც კარგად ჩანს ისეთ ისტორიულ ნაწარმოებებში, როგორიცაა მოქცევაი ქართლისაი ან ქართლის ცხოვრება. ქართული ქრონიკების ავტორებმა დიდი მაკედონელი მეფე საკუთარი ისტორიის ნაწილად და ფაქტობრივად ქართლის დამაარსებლად აქციეს. მე-11 საუკუნეში კი ალექსანდრეს რომანი ქართულადაც თარგმნილა, თუმცა ჩვენამდე არ მოუღწევია.

გაქრისტიანებისთანავე ქართული და, ზოგადად, კავკასიური კულტურა ჰიბრიდული იყო. ახლად შემოსული რწმენა და იდეოლოგია ძალიან ნელა, მაგრამ სტაბილურად იკიდებდა ფეხს ძველ ზოროასტრულ მიწაზე. შემდგომი საუკუნეები სწორედ ამ ორის სინკრეტიზმის, სინთეზის თუ ბრძოლის ხანაა. თუ ყურადღებით წავიკითხავთ ქართლის ცხოვრებას, მისი ძალიან ღრმად ქრისტიანული ხასიათის მიღმა, აღმოვაჩენთ ძველ ირანულ ხატებსა და სიმბოლოებს და ირანული ეპიკური ტრადიციის, მეფეთა წიგნის გავლენას. ასე რომ, რამდენადაც ქართლის ცხოვრება, შუა საუკუნეების ქართული ლიტერატურის უმნიშვნელოვანესი ძეგლი, საქართველოს ქრისტიანობის ისტორიაა, იმდენადვეა ის გახვეული ირანულ საბურველში. სპარსული (ჯერ ირანულ-ზოროასტრული, ხოლო შემდეგ მუსლიმური) ფორმის და ქრისტიანული (ბიზანტიური, ქართული) შინაარსის მონაცვლეობა შემდგომი საუკუნეების ქართული კულტურის, განსაკუთრებით კი, ლიტერატურის მთავარი მახასიათებელი გახდა.

ეს ჰიბრიდულობა და მრავალფეროვნება ყველაზე ნათლად საქართველოში ახალი, მეორე ათასწლეულის დასაწყისიდან გამოჩნდა. ამ დროიდან საქართველოში ფეხს იკიდებს ის, რასაც დღეს საერო ლიტერატურას ვუწოდებთ. საერო კი ეს ლიტერატურა სწორედ იმდენადაა, რამდენადაც მასში თავმოყრილი და ერთმანეთში ათქვეფილია როგორც ფორმობლივი, ისე შინაარსობრივი სპარსული, არაბული, ბერძნული და ქართული ხალხური მოტივები. ასეთი ძეგლის ყველაზე ნათელი ნიმუში კი არის ის, რამაც ჩვენამდე ბალავარიანის სახით მოაღწია.

მე-9 საუკუნეში პალესტინაში მცხოვრებმა ქართველმა ბერებმა არაბულიდან თარგმნეს ერთი უცნაური ტექსტი, ნაწილობრივ ჰაგიოგრაფია, უფრო მეტად კი ეპოსი — ამბავი ბალაჰვარისა და იოდასაფისა. სინამდვილეში კი, მოთხრობილი ამბავი, თავისი წარმოშობით, არც ქრისტიანული იყო და არც ეპიკური, არამედ იყო ამბავი გაუტამა ბუდასი, ბუდიზმის ლეგენდარული დამფუძნებლისა. მხოლოდ შუა საუკუნეებისთვის დამახასიათებელი უცნაური ტრაექტორიით მოსწვდა ის არაბულენოვან სამყაროს, ხოლო ქართველებმა არაბულიდან გადმოაქართულეს და გადმოაქრისტიანულეს. მე-11 საუკუნეში კი ექვთიმე მთაწმინდელმა, ათონის მთაზე ქართველთა მონასტრის წინამძღვარმა, ეს გაქართულებული ამბავი ბერძნულად თარგმნა, კიდევ უფრო გააქრისტიანა და მოარგო მისთვის თანამედროვე ჰაგიოგრაფიული ჟანრის მოთხოვნებს. სწორედ ასეთი გაქრისტიანებული სახით გავრცელდა ეს ამბავი მთელ ევროპულ სამყაროში და გახდა შუა საუკუნეების ალბათ ყველაზე უფრო ცნობილი და პოპულარული ტექსტი. ბალავარიანის ქართულსა და ბერძნულ ვერსიებს შორის საკმაოდ ბევრი სხვაობაა და ეს სხვაობა სწორედ მრავალფეროვნებაშია — რამდენადაც ჰაგიოგრაფიულ და ქრისტიანულ წესებზეა გამართული ბერძნული ვერსია, იმდენად ამბებსა და იგავებზეა კონცენტრირებული და კოსმოპოლიტურია მისი ქართული დედანი. სწორედ ბალავარიანის საერო ენამ, სტილმა და კოსმოპოლიტურმა იდენტობამ დაუდო დასაბამი საქართველოში საერო ლიტერატურას, რომლის მსგავსი იმ დროსა და სივრცეში სხვაგან არც არსებულა და რამაც შესაძლებელი გახადა ვეფხისტყაოსნის შექმნა.

ბალავარიანს მოჰყვა ქართული ლიტერატურის ისეთი ფუძემდებლური ტექსტები, როგორიცაა ვისრამიანი, ამირანდარეჯანიანი და შემდგომ ვეფხისტყაოსანი. გარდა შემორჩენილი ტექსტებისა, ვიცით, რომ არსებობდა სპარსული შაჰნამეს ქართული ვერსიები, დაკარგული ეპოსი გმირ დილარგეთის შესახებ და ბევრი სხვა ლიტერატურული ქმნილება, რომლებიც ან ვეფხისტყაოსანივით საქართველოში ჩაისახა და აღმოცენდა, ან ვისრამიანივით გრძელი გზა გაიარა, სანამ გაქართულდებოდა. ვერცერთს ამ ნაწარმოებთაგან ვერ მივაკუთვნებთ რომელიმე ერთ კულტურას, რწმენას ან იდეოლოგიას. არცერთის ავტორს ხაზგასმით არ აინტერესებს არც ეროვნული იდენტობა, არც ეთნიკური პრობლემები და არც რელიგიური კაზუისტიკა, მხოლოდ ის, რაც უნივერსალური, მარადიული და ყველასათვის საზიაროა — სიყვარული, თავდადება, მეგობრობა თუ ადამიანთა სხვა ღირსებანი.

მეთორმეტე საუკუნის დამდეგისთვის საქართველოში ერთდროულად ორმა, თითქოს დამოუკიდებელმა, მაგრამ ერთმანეთზე გადაჯაჭვულმა პროცესმა მიაღწია მწვერვალს. ამ დროისთვის ქართველი განათლებული ბერები უკვე მოდებულნი იყვნენ ბიზანტიურ სამონასტრო ცენტრებს და გამალებით თარგმნიდნენ ბერძნულიდან უახლეს ლიტერატურას. ათონის მთაზე დაარსდა ივერთა მონასტერი და ექვთიმე და გიორგი ათონელებმა ამით სათავე დაუდეს ახალ ქართულ ლიტერატურას, რადგან თარგმნეს ფაქტობრივად ყველაფერი, რაც იმ დროის ბიზანტიაში იწერებოდა და იკითხებოდა. შემდგომ ეფრემ მცირემ, არსენ იყალთოელმა, იოანე პეტრიწმა და სხვებმა საფუძველი დაუდეს, განავითარეს და სრულყვეს ქართული ელინოფილიზმი, რომლის ამოცანაც იყო ქართული ლიტერატურის მაქსიმალურად დაახლოება თანამედროვე ბიზანტიურ ტენდენციებთან, პროცესი, რომელიც მეცხრე საუკუნეში დაიწყო გრიგოლ ხანძთელით და თავის მწვერვალს მე-13 საუკუნეში გელათში მიაღწია.

მაგრამ თავიდანვე ბიზანტინიზაციის ეს პროცესი შერჩევითი იყო. რამდენადაც ქართველები ერთი ხელით აბიზანტიურებდნენ საკუთარ კულტურას, იმდენადვე მეორე ხელით ამდიდრებდნენ მას მეზობელი მუსლიმური კულტურებიდან. 1122 წელს დავით აღმაშენებელმა თბილისი გაათავისუფლა და ოთხი საუკუნის შემდეგ თბილისი ქართველთა სამეფოს დედაქალაქი გახდა. სატახტო ქალაქმა და სამეფო კარმაც ქუთაისიდან თბილისში გადმოინაცვლა. მონოეთნიკური და მონორელიგიური ქუთაისისგან განსხვავებით, თბილისი ნამდვილი კოსმოპოლიტური ქალაქი იყო, სადაც თავს იყრიდნენ ყველა ეროვნების ვაჭრები, მოქალაქეები, პოეტები. თბილისსა და მის მიდამოებში ჩამოდიოდნენ მოგზაური პოეტები, აშუღები და გუსანები (საიდანაც მოდის სიტყვა მგოსანი) კავკასიის, წინა აზიის და ახლო აღმოსავლეთის ყველა კუთხიდან და ჩამოჰქონდათ იქაური გალექსილი და ნამღერი დასტანები ანუ ამბები. ქართველებიც, როგორც მეფეები და დიდებულები, ისე უბრალო ხალხი, ეწაფებოდნენ ამ ახალ და უცხო ხილს და ითავისებდნენ მას. სწორედ ამ თბილისური აშუღური ტრადიციის ერთგვარი კულმინაცია იყო ბევრი საუკუნის შემდგომ საიათ-ნოვა და მისი სომხურ-აზერბაიჯანულ-სპარსულ-ქართული პოეზია, როგორც სიმბოლო ამიერკავკასიური მრავალფეროვნებისა.

ეს ჰიბრიდულობა და მრავალფეროვნება ისახებოდა ყოველდღიურობაში და განსაკუთრებით ენაში. როცა იოანე პეტრიწი და გელათელები ქმნიდნენ ქართულ სამეცნიერო ენას და ბერძნული ლექსიკით ამდიდრებდნენ ქართულ კონცეპტუალურ აპარატს, იმავდროულად, ქართულ ენაში მკვიდრდებოდა სპარსული ლექსიკა. ქართველთა საკუთარი სახელებიც სავსე იყო ირანული ეპოსების, განსაკუთრებით კი შაჰნამეს, პერსონაჟების სახელებით.

თბილისში გადმონაცვლებასთან ერთად, ქართული ლიტერატურული და პოლიტიკური ელიტა პირდაპირ გაუმეზობლდა იმ დროისთვის კულტურულად ერთ-ერთ ყველაზე დაწინაურებულ მუსლიმურ სახელმწიფოს — შირვანს. სწორედ შირვანიდან ეზიარნენ ქართველები ლიტერატურის იმ ნაირსახეობას, რომელმაც ყველაზე ღრმა კვალი დააჩნია ქართული ლიტერატურის ისტორიას. შირვანთან სიახლოვით ქართველებმა აღმოაჩინეს ვისისა და რამინის ისტორია, რომელიც მე-11 საუკუნეში გაულექსავს ფახრუდინ გორგანის და გაეცნენ დიდ ნიზამ განჯელს, რომელიც რუსთაველთან ერთად, ამ ეპოქის ამიერკავკასიული ლიტერატურის სიმბოლოა. ეს ლიტერატურული კონტაქტები იმდენად დაიხვეწა, რომ ქართული ვისრამიანი დღემდე ითვლება ქართული პროზაული ლიტერატურის შედევრად.

ამიტომ, მიუხედავად იმისა, რომ ვეფხისტყაოსნის ცნობილ სიტყვებში: "ჩვენ კაცთა მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა", ის მრავალფეროვნება არ იგულისხმება, რასაც ჩვენ ვგულისხმობთ, რუსთაველი მუდმივ დიალოგშია განსხვავებულ და დაცილებულ კულტურებთან, იდეებსა და ფილოსოფიებთან. რუსთაველისთვის ცნობილია ფირდოუსის შაჰნამე, სადაც როსტომი, ისევე, როგორც ტარიელი, არის ვეფხის ტყავით მოსილი. რუსთაველი არაპირდაპირ აკრიტიკებს იმ დროისთვის გავრცელებულ ორ სასიყვარულო ამბავს, ვისისა და რამინის თავგადასავალსაც და ნიზამი განჯელის ლეილისა და მაჯნუნის ამბავს. რუსთაველი ასევე იცნობს ვამეხისა და ეზრას სასიყვარულო თავგადასავალსაც და ვეფხისტყაოსანიც სავსეა ამ დიალოგურობით როგორც ანტიკური, ისე თანამედროვე ბიზანტიურ, არაბულ და სპარსულ ლიტერატურასთან.

ვეფხისტყაოსნის ენაც კი ამ მრავალფეროვნებას ასხივებს. გვერდიგვერდ და ერთ აბზაცში შევხვდებით ბერძნული ფილოსოფიიდან ნასესხებ ტერმინს, მონღოლური წარმოშობის სიტყვას და სპარსული ლიტერატურიდან ციტატას. რუსთაველისთვის პოეზიის აღმნიშვნელია არაბული შაირიც და ბერძნული ლექსიც, პოეტია მოშაირეც და მელექსეც. რუსთაველის ღმერთიც არის პლატონური "ერთი", გამოუთქმელი და უცნაური, რომლის სინონიმიც არის სიყვარული და მიჯნურობა, ის "ერთი", რომელიც საერთოა ყველა რელიგიის პლატონისტისთვისაც აღმოსავლეთშიც და დასავლეთშიც.

მაგრამ ჩნდება კითხვა, რა მოხდა ასეთი, რომ მე-11 საუკუნიდან საქართველოში დაიწყო პროცესი, რომლის მსგავსიც არც მანამდე და არც ამ ხანმოკლე პერიოდის შემდგომ არ განმეორებულა სწორედ მრავალფეროვნების თვალსაზრისით. მე-11 საუკუნიდან საქართველოში დიდი აღმავლობის ხანა იწყება, როგორც პოლიტიკურის, ისე კულტურულის. ამ აღმავლობამ მწვერვალს მეცამეტე საუკუნის დასაწყისში მიაღწია. ამ პერიოდის ქართველებს სრულად გაცნობიერებული ჰქონდათ საკუთარი პოლიტიკური და კულტურული ძალაც და ღირსებაც, არ აწუხებდათ დაპყრობილი და დაჩაგრული, ან, თანამედროვე ენაზე რომ ვთქვათ, პოსტკოლონიური ერის კომპლექსი. მათთვის უცხო არ იყო საშიში, არც უცხო კულტურისადმი ჰქონდათ მიუღებლობა იმისი შიშით, რომ მათ იდენტობას გადაფარავდა, ან რომ ვინმე "ქართველობას წაართმევდა". სწორედ ასეთი ხალხი იღებდა თამამად ირანული კულტურიდანაც და არაბულიდანაც, თურქულიდანაც და ბერძნულიდანაც, სომხურიდანაც და ჩრდილოკავკასიურიდანაც. როგორც დონალდ რეიფილდი სამართლიანად აღნიშნავს, ასეთი სითამამე და უცხოსა და გარეშეს ლაღი მიმღებლობა შესაძლებელი იყო მხოლოდ ძლიერების მწვერვალზე მყოფი საქართველოსთვის: ახლად გაერთიანებული ქართული სახელმწიფოს თავდაჯერებულობამ საშუალება მისცა, მთელი გულით მიეღო უცხო ლიტერატურა და იმ კულტურის ღირებულებები, რომლებიც საუკუნეზე მეტხანს სასიკვდილო საფრთხეს წარმოადგენენ ქართველებისთვის. ზემოთ ნახსენები ყველა ლიტერატურული ძეგლი და მათი დაგვირგვინება, ვეფხისტყაოსანი, სწორედ ასეთი, თავისუფლად მრავალფეროვანი საქართველოს შექმნილია და არა საკუთარ ნაჭუჭში ჩაკეტილის, შიშითა და იდენტობის შფოთით შეპყრობილი ერის.

სტატია მომზადებულია ტოლერანტობის და მრავალფეროვნების ინსტიტუტის (TDI) პროექტის "მრავალფეროვნების სახეების" ფარგლებში. სტატიის მომზადება შესაძლებელი გახდა ამერიკელი ხალხის გულუხვი დახმარების წყალობით, რომელიც აშშ-ს საერთაშორისო განვითარების სააგენტოს (USAID) მეშვეობით იქნა გაწეული. სტატიის შინაარსზე პასუხისმგებელია ტოლერანტობის და მრავალფეროვნების ინსტიტუტი. ის შესაძლოა არ ასახავდეს On.ge-ს, USAID-ის, აშშ-ის მთავრობის ან აღმოსავლეთ-დასავლეთის მართვის ინსტიტუტის შეხედულებებს.