კიდევ შერჩა თუ არა ხელოვნებას ჩვენი შეშინების ძალა? წარსულის მხატვრებს ესმოდათ შიშის ძალის და მას ისეთი უმძაფრესი ემოციების აღსაძვრელად იყენებდნენ, როგორის აღძვრაც ზოგადად ნახატებსა თუ ქანდაკებებს შეუძლიათ. შიშის დამატყვევებელ ძალას განსაკუთრებით შუა საუკუნეებისა და რენესანსის ეპოქის რელიგიური სცენების ამსახველი ხელოვანები მიმართავდნენ. შემაძრწუნებელ ხედვებს იმისა, თუ როგორი მარადიული ჯოჯოხეთური განსაცდელი მოელოდათ მათ, ვინც სააქაოს ცოდვებს ჩაიდენდა, კონკრეტული დანიშნულება ჰქონდა. როგორც წესი, მსგავსი გამოსახულებები ეკლესიიდან გასასვლელთან იყო განთავსებული, რათა მლოცველზე წარუშლელი შთაბეჭდილება დაეტოვებინა და ის მეტად ღვთისმოშიში გაეხადა.

მაგალითისათვის, ბოლო რამ, რასაც მლოცველები იტალიის ქალაქ პადუაში არსებული სკროვენის კაპელიდან გამოსვლისას ხედავდნენ, იმ დაწყევლილი სულების შემაძრწუნებელი კადრი იყო, რომლებიც ჯოჯოხეთის ცეცხლში იწვიან. ეს ნამუშევარი ფლორენციელმა დიდოსტატმა, ჯოტო დი ბონდონემ მე-13 საუკუნის ბოლოს შექმნა. ჯოტოსეული განკითხვის დღე (წარმოდგენილია კაპელის უკანა კარის ზევით, ორად გაყოფილი ფრესკის სახით, რომელიც სამოთხეში ღირსეულთა განმწესებასა და ცოდვილთა დასჯის სცენებს გვერდიგვერდ ასახავს), შესაძლოა, ზედმეტი პირდაპირობითაც კი გადმოსცემს სათქმელს, თუმცა მნახველზე ეფექტს ნამდვილად ახდენს. "დალოცვილები ქრისტეს მარჯვენა მხარეს არიან მწყობრად განლაგებულნი მაშინ, როცა ცოდვილები დაკლაკნილი და დაგრძელებული სხეულებით არეულად ეშვებიან დაბლა... მათ დემონები ესხმიან თავს და აწამებენ, წვავენ და ანაკუწებენ", — ასე აღწერს ხელოვნებათმცოდნე ამ სცენას.

ჯოტოს, ან თუნდაც ჰიერონიმუს ბოსხის, წარმოსახვები შიშის გაძლიერებას ემსახურებოდა. თუმცა უნდა ითქვას, რომ მათ მიერ დახატული სახეები ტკივილისაგან მოგვრილ შინაგან ტანჯვას დამაჯერებლად იშვიათად თუ გადმოსცემენ. მაგალითად, ბოსხის ტრიპტიქის, ტკბობის ბაღის ჯოჯოხეთის პანელზე გამოსახულ ფიგურებს, რომელთაც სხვადასხვა გზით აწამებენ, სახეზე ამ ყველაფერთან შეუთავსებელი სიმშვიდე აქვთ აღბეჭდილი, რაც ნამუშევარს კიდევ უფრო საზარელს ხდის.

ხელოვანთა მხოლოდ მომდევნო თაობებმა აიღეს საკუთარ თავზე ადამიანების გამოსახულებებისთვის ისეთი გამომეტყველების დახატვა, რომელიც ძრწოლის შეგრძნებას ნატურალისტურად გადმოსცემდა.

ხელოვნების ისტორიას ხანგრძლივი ზაფრის არქეტიპების შემონახვა არ შეუწყვეტია. ამის მაგალითებია მიქელანჯელოს სიქსტეს კაპელის განკითხვის დღის ფრესკა, რომელზეც ჩანს, თუ როგორი ნელი ტემპით ძირავს დაწყევლილ სულს ერთმანეთში გადახლართული სამი დემონი მარადიული წამების მორევში; ფრანსისკო გოიას მოჯადოებული კაცის შემაძრწუნებელ ნახატი; შვედი ხელოვანის, ჰენრი ფუსელის შიშისგან გახევებული ლედი მაკბეტი; თუ ედვარდ მუნკის კივილი, რომელშიც ეგზისტენციალური ძრწოლაა განკაცებული.

შედარებით ნაკლებად ცნობილი ორი ნამუშევარი, რომლებიც ზუსტად ერთი საუკუნის წინ შეიქმნა, აჩვენებს, რომ შიშის ნამდვილი სახის ძიების ჟინი მე-20 საუკუნეშიც არ კარგავდა აქტუალობას.

ლონდონში მდებარე სლეიდის სახვითი ხელოვნების სკოლის მოსწავლემ, ბრიტანელმა ხელოვანმა უინიფრედ ნაითსმა პრესტიჟული ჯილდო, რომის დაფინანსება იმ ნამუშევრით მოიპოვა, რომლის შთაგონების წყაროდაც ბიბლიური წარღვნა გამოიყენა. მან ეს ნახატი მას შემდეგ შექმნა, რაც პირველი მსოფლიო ომის დროს ესექსის სამხედრო ქარხნის აფეთქების კადრებმა ტრავმული გამოცდილება დაუტოვა. ნახატზე შეძრწუნებული ფიგურები უიმედოდ ცდილობენ შემაღლებულ მიწაზე მოხვედრას და ვერც კი ამჩნევენ ნოეს კიდობანს, რომელიც მათ უკან, წყალზე მისრიალებს. ამავე დროს, ეს ნამუშევარი ავტოპორტრეტიცაა: თავად მხატვარი ტილოს ცენტრთან ახლოს, წინა პლანზე ჩანს. მისი კიდურები და თავი ერთმანეთის საპირისპირო მიმართულებითაა დახატული, რაც დამაჯერებლად გადმოსცემს იმ ყოვლისმომცველ შიშს, რომელიც ომის საშინელებებისგან ჯერ კიდევ განუკურნებელ ევროპელთა ცნობიერებას იყო დაპატრონებული.

დაახლოებით იმავე დროს, როდესაც ხელოვნების კრიტიკოსები (მათ შორის, მხატვარი ჯონ სინგერ სარჯენტიც) ნაითსის ნამუშევარს ადიდებდნენ, ესპანელმა ექსპრესიონისტმა, ხოსე გუტიერეს სოლანამ ნაკლებად თვალშისაცემი, თუმცა ფსიქოლოგიურად არანაკლებ კომპლექსური ტილო შექმნა. მისი ეს ორმაგი პორტრეტი იმავე ემოციას აღვივებს, რასაც ნაითსის ტილო, მაგრამ უფრო შეფარულად. სოლანას ნამუშევარი ბიბლიური წარღვნისაგან გადარჩენის განწირულ მცდელობას არ ასახავს. მასზე ჯამბაზობას მორჩენილი ორი კლოუნია დახატული, რომელთაგან მარჯვენასაც სახეზე ავისმომასწავებელი გამომეტყველება აღბეჭდვია.

მხატვრობაში შიშის გაყალბება მარტივი არ არის. სხვა ემოციებისაგან განსხვავებით, შიშის გამოსახვისას სახის ზედა ნაწილში უფრო მეტი კუნთი უნდა გამოიკვეთოს. ამიტომ ჩვენ ინსტიქტურად აღვიქვამთ ზაფვრას საყვირიანი კლოუნის შეჭმუხნული შუბლის დანახვაზე, როდესაც ის ჩარჩოს მიღმა მდგარ იდუმალ ფიგურას თუ ძალას ენით აღუწერელი შიშით შეჰყურებს. ეჭვგარეშეა, რომ სოლანას ეს გამოსახულებები შთაგონებულია პიკასოსეული პიეროს პორტრეტების სერიით. თუმცა სოლანა გულწრფელ შიშს ისეთი ოსტატობით გადმოცემს, რომ მთლიანი ნამუშევარი შეუდარებელი ხდება.

რა ხდება დღეს? დაგვიტოვებს თუ არა თანამედროვე ხელოვნება ისეთ თვალსაჩინო მემკვიდრეობას, როგორიც ჯოტოსა და ბოსხის, მიქელანჯელოს თუ მუნკის ნამუშევრებში გადმოცემული შიშის გაგრძელება იქნება?

დემიენ ჰერსტის ცნობილი ნამუშევარი, ბრილიანტის თვლებით მორთული თავის ქალა, რომელიც ღვთის გულისათვის სახელით არის ცნობილი, memento mori-ს ("გახსოვდეს სიკვდილი") გამოსახვის ტრადიციას გარკვეულწილად ნამდვილად აგრძელებს. თუმცა memento mori-ს ესთეტიკა თავის ქალის ფიგურებსა და ჩონჩხებს იმისთვის ნაკლებად იყენებს, რომ უბრალოდ სიკვდილი არ დაგვავიწყდეს, არამედ ის, უპირველეს ყოვლისა, სიკვდილის გარდაუვალობის ჩვენებით ჩვენ შეშინებას ისახავს მიზნად. ჰერსტის გაკრეჭილი თავის ქალა კი, რომელსაც 8 600-ზე მეტი უნაკლო ბრილიანტი ამშვენებს, შიშზე მეტად იმ გაოცებას აღვივებს, რომელსაც ამ ზიზილ-პიპილო ნივთის შექმნისთვის საჭირო თანხის გააზრება იწვევს — რომ აღარაფერი ვთქვათ იმ ფასზე, რომლის გადახდაც მის შემსყიდველს მოუწევს. ამ აბრჭყვიალებული და უსარგებლო ნივთის საწყისი ფასი 50 მილიონი ევრო გახლდათ — მართლაც რომ, ღვთის გულისათვის.

დღეს ისეთი შთაბეჭდილება რჩება, თითქოს ბევრი თანამედროვე ხელოვანი მუდამ იმის გარკვევაშია, არის თუ არა მისი შემოქმედება ხელოვნება და ამ ჭიდილში გაუფუჭდა ემოციების ის პალიტრა, რომელშიც შიშის პიგმენტი ყველაზე მეტად ამოშრა. ჰერსტის თანამედროვენი, ბრიტანელი ძმები ჯეიკ და დინოს ჩეპმენები, შიშს რუტინულად გამოსახავენ და ამ ფენომენს თავიანთ ნამუშევრებში მთავარ ესთეტიკურ ელემენტადაც კი იყენებენ. ეს კარგად ჩანს მოჩვენებათა სახლის უჩვეულო მანეკენებშიც და ფრანსისკო გოიას ომის საშინელებათა სერიიდან ნასესხები ვიზუალის გადათამაშებაშიც. თუმცა მაკაბრული ესთეტიკის ამგვარი გამასხარავება შიშის მომგვრელზე მეტად ბავშვური უფროა.

ჩეპმენების მიერ წარმოსახულ ჯოჯოხეთში ათი ათასობით სათამაშო ჯარისკაცი დემონური ნაცისტების ბარბაროსული ბატალიონის და მათი მსხვერპლის განსასახიერებლად გადაადნეს. ნამუშევარი ძალადობის სცენებს ასახავს, რომლებიც ცხრა ვიტრინაშია მოთავსებული და მთლიანობაში ერთ უზარმაზარ სვასტიკას ქმნის. ამ ინსტალაციაზე ძმების მუშაობა 24 თვე გაგრძელდა. მაგრამ რა მიზანს მიაღწიეს მათ? ჰიტლერის ჩეპმენებისეული ხედვა უფრო მეტად უაზრო ხუმრობა გამოვიდა, ვიდრე შიშის მომგვრელი ზმანება — თანაც, როგორც ჩანს, თავად ძმებისთვისაც კი. "როცა ცეცხლი წაეკიდა, ჩვენ, უბრალოდ, ვიცინეთ", ­— აღიარა ჯეიკმა, როცა საქვეყნოდ ცნობილი მათი ნამუშევარი 2004 წელს საწყობში გაჩენილი ხანძრის შედეგად განადგურდა, — "მის შესაქმნელად ორი წელი დაგვჭირდა, დაწვისთვის კი ორი წუთიც საკმარისი გამოდგა".

და მაინც, რა ფორმით გვხვდება შიში თანამედროვე ვიზუალურ კულტურაში? აღიარებული პორტუგალიელი მხატვრის, პაულა რეგოს ნამუშევრებს ხშირად განიხილავენ ტერორისა და შიშის კონტექსტში. ხელოვნების ისტორიკოსი, ლეონორ დე ოლივეირა, თავის წიგნში, შიშთან თვალის გასწორება: მოგონებები და შიში პაულა რეგოს ნამუშევრებში, გვიხსნის, რომ მხატვრული ტექნიკა, რომელსაც რეგო ხშირად მიმართავს, ეფუძნება ბრიტანელი ხელოვნების კრიტიკოსის, ჰერბერტ რიდსის "შიშის გეომეტრიის" კონცეფციას. ამ ტერმინით რიდსმა ომის შემდგომი იმ მოქანდაკეების ნამუშევრები აღწერა, რომლებმაც "იკონოგრაფიული უიმედობა" გამოძერწეს. თუმცა მრისხანე ფიგურები, რომლებსაც რეგოს ნამუშევრებში ვხვდებით (დაწყებული 1987 წელს შესრულებული პოლიციელის ქალიშვილიდან, რომელიც ჩექმას დაჟინებით აპრიალებს, დამთავრებული შარლოტა ბრონტეს ჯეინ ეარის პორტრეტით), ამ შიშს კი არ ასახიერებენ, არამედ ეწინააღმდეგებიან მას.

სიტყვა "შიში" შვედი ვიდეოხელოვანისა და მოქანდაკის, ნატალი დიურბერგის ნამუშევრების დახასიათების დროსაც ხშირად ჩნდება. მისი დისკომფორტის გამომწვევი და კარნავალისტური ინსტალაციები მნახველებს გროტესკულ სამყაროში იწვევს. თუმცა ისეთი ნამუშევრებისგან დარჩენილი შთაბეჭდილება, როგორიცაა 2019 წლის უკანასკნელი მოგზაურობა ქვესკნელში, დაძაბულობასა და ზაფრაზე მეტად გაოცებასა და დაინტრიგებას უფრო იწვევს.

შესაძლოა, თანამედროვე ხელოვნებამ, თანამედროვე პოეზიის მსგავსად, თავისი წარსულის როლების შესრულება კულტურის იმ სხვა სფეროებს გადააბარა, რომლებიც ამოცანას უკეთ უმკლავდებიან. დღეს ხომ ჩვენ ეპიკური ამბების მოსასმენად პოეტებს ნაკლებად მივმართავთ, რადგან ეს როლი ჩვენი დროის ნოველისტებმა და კინორეჟისორებმა მოირგეს. ზუსტად ასევე, ჩვენ შევწყვიტეთ იმ ხელოვანების ძიებაც, რომლებიც მხატვრობაში შიშის ფენომენს ახლებური ტექნიკით განგვაცდევინებენ. საშინელებათა ფილმების ისეთი სერიების უახლესი ვერსიები, როგორებიცაა ხერხი, პარასკევი 13, თუ ჰელოუინი, მნახველში შიშის აღძვრას კარგად ახერხებს, სისხლში დოფამინის რაოდენობას წევს და მაყურებლის იმუნური სისტემის გაძლიერებაც კი შეუძლია.

დღეს თანამედროვე ხელოვნებას უჭირს ფართო აუდიტორიის ყურადღების მოპოვება. თუმცა, შესაძლოა, მათ მოსაზიდად "შიშის ნარკოტიკი" წამლადაც კი იქცეს. ალბათ უკვე დროა, ხელოვანებმა შიში ხელახლა აღმოაჩინონ.