არაერთ ფილმში გვინახავს გამანადგურებლები და მათი პილოტების სხარტი გადაწყვეტილებები, რომლებიც ომებისას სტრატეგიულ მნიშვნელობას იძენს. თუმცა, რეალურ ცხოვრებაში, როგორ მუშაობენ გამანადგურებლები და რადარები? ეს კითხვა არაერთ ჩვენგანს ჰქონია. ამ სტატიაში კი მასზე ამომწურავად გიპასუხებთ.

ძირითადი ტექნოლოგია, რომელსაც გამანადგურებელი მტრის აღმოსაჩენად და მასზე ასადევნებლად იყენებს, კოკპიტზე არსებული რადარია. გამანადგურებლების რადარს მუშაობის ორი რეჟიმი აქვს — ძიებისა და მიყოლის. ძიების რეჟიმში რადარი რადიოტალღებს ზიგზაგური პრინციპით უშვებს ცაში. როდესაც ტალღას მოწინააღმდეგის გამანადგურებლის ზედაპირი აირეკლავს, ის მომენტალურად ჩნდება რადარის ეკრანზე. ძიების რეჟიმში რადარი სამიზნეს არ მიჰყვება, თუმცა პილოტს შეუძლია მიხვდეს რას შვება მოწინააღმდეგე, რადგან რადარის დაბრუნებული პასუხი მსუბუქად მოძრაობს.

ეს არის ამერიკული F-16 Falcon-ის მთავარი რადარი, რომელიც ძიების რეჟიმშია.

თითოეული თეთრი წერტილი არეკვლის შედეგად მიღებული პასუხია. რადგან რადარი ამ რეჟიმში მხოლოდ ეძებს და არ მიჰყვება სამიზნეს, ეკრანზეც დეტალური ინფორმაცია არ ჩნდება, თუმცა არის ერთი გამონაკლისი — დოპლერის მეთოდის გამოყენებით შეიძლება მოწინააღმდეგის სიჩქარის გარკვევა, რაც რადარზე თეთრი კვადრატებიდან გამოშვერილი თეთრი ზოლებით აისახება, რაც უფრო გრძელია ზოლი, მით უფრო ჩქარა მიფრინავს მოწინააღმდეგე.

რადარზე უკიდურესად დაბალ წერტილში მყოფი კვადრატები ახლოს მყოფი საფრენი აპარატებია, აქედან პილოტს უკვე შეუძლია, რომ ობიექტი მიზანში ამოიღოს და მიყვეს. მიყოლის რეჟიმში რადარი ერთ ობიექტზე ფოკუსირდება და მთელ ენერგიას მისკენ მიმართავს. რადგან რადარი უკვე მიყოლის რეჟიმშია ის არეკვლის შემთხვევაში მხოლოდ კვადრატებს აღარ აჩვენებს, მას მეტი ინფორმაციის მიწოდება შეუძლია პილოტისათვის.

ასე გამოიყურება F-16 გამანადგურებლის რადარი, როდეზაც მას ობიექტი უკვე მიზანში ყავს მოქცეული.

რადარის ზედა ნაწილში ჩვენ საკმაოდ ბევრ ინფორმაციას ვხედავთ სამიზნის შესახებ.

• მისი ცხვირის კუთხე ჩვენს ცხვირთან 160 გრადუსს შეადგენს;
• კურსი 190 გრადუსი უჭირავს;
• მისი ფრენის სიჩქარე 833.4 კილომეტრ საათია.

ამ ინფორმაციაზე დაყრდნობით, პილოტს შეუძლია გაცილებით უკეთ გაიგოს თუ რას შვება მოწინააღმდეგე, თუმცა, ასეთ დროს, რადარის არეალში სხვა თვითმფრინავები, რომლებიც იმავე რაიონში იმყოფებიან, აღარ ხვდებიან.

ზემოთ ნაჩვენებ ფოტოში ჩანს, რომ ქვედა, ყველაზე ახლოს მყოფი თვითმფრინავი წრითაა შემოხაზული, მომდევნო ორი ყვითელი კუბიკი შედარებით შორს მყოფი ხომალდია, ხოლო ორი კვადრატი, რომელიც თეთრადაა, ყველაზე შორს მყოფი ობიექტებია.

ეს ყველაფერი რადარის თანამედროვე სიტუაციის აღქმის რეჟიმების დემონსტრირებაა. რადარს კიდევ ერთი — SAM რეჟიმი აქვს, რაც მას მიყოლისა და ძიების ფუნქციების შეთავსების საშუალებას აძლევს. ამის დახმარებით პილოტს შეუძლია ერთდროულად რამდენიმე მისთვის საინტერესო ობიექტს მიყვეს და ამავდროულად ,არ დაკარგოს ფართო სურათის ხედვა, სადაც სხვა სამიზნეების მოქმედებაზე შეუძლია დაკვირვება. ამ რეჟიმში რადარის სხივი კვეთს ცას, ამასთანავე ის რეგულარულად, მოკლე დროის ინტერვალებით წყვეტს სკანირებას, რათა შეამოწმოს დაფიქსირებული სამიზნე.

თუმცა, უნდა გვახსოვდეს, რომ ამ ყველაფერს კომპრომისებიც ახლავს თან. რადარის შესაძლებლობები შეზღუდულია. თუ რადარის ენერგიას ერთი სამიზნისკენ მოვმართავთ, მაშინ სხვა ობიექტებზე ან გარემოზე ნაკლებ ინფორმაციას მივიღებთ. ზემოთ მოყვანილ ფოტოში რადარზე ჩვენ ვხედავთ ორ ვერტიკალურ ზოლს — ეს აზიმუტის სკანირების ლიმტს გვიჩვენებს. მათზე დაკვირვებით რადარი გვეუბნება, რომ მას შუძლია მიყვეს თავის სამიზნეს და ამავდროულად, დაასკანეროს სხვებიც, თუმცა ამ შემთხვევაში ის მხოლოდ 40 გრადუსიანი კუთხით დაიწყებს სკანირებას, ჩვეულებრივ შემთხვევაში კი ეს კუთხე 60-მდე გაიზრდებოდა.

"სიკვდილის წერტილი"

აღსანიშნია, რომ რადარის მიერ სამიზნის ამოღება და მიყოლა ყოველთვის საჭირო არ არის იარაღის გამოსაყენებლად, თუმცა თუ რადარმა სამიზნე იპოვა და მონიშნა, მაშინ პილოტს ეძლევა შესაძლებლობა განახორციელოს ზუსტი გასროლა. სხვა შემთხვევაში, მას მხოლოდ თავის შესაძლებლობებზე მოუწევდა დაყრდნობა, რამაც ასეთ სიჩქარეზე და მანძილებზე შესაძლოა უმტყუნოს.

მოდით განვიხილოთ ორივე შემთხვევა — ამისთვის ჩვენ უნდა შევხედოთ F16-ის ერთ-ერთ ძირითად ეკრანს. პირველ შემთხვევაში რადარს სამიზნე ნაპოვნი ყავს და მიჰყვება მას.

ყველაფერი ძალიან მარტივადაა — პატარა წრე, რომელიც "bullets at target range-ით" არის აღნიშნული, F16-ის პილოტებს შორის ცნობილია, როგორც "სიკვდილის წერტილი". თუ რადარს მოწინააღმდეგე მიზანში ყავს აყვანილი, ის გვაჩვენებს, თუ სად მოხვდებოდა ტყვიამფრქვევის ტყვიები თუ ამ მომენტში გავისვრიდით. ეკრანზევე ჩანს მანძილი სამიზნესა და ჩვენ შორის. მოკლედ, თუ გსურთ, რომ ტყვიები მოწინააღმდეგეს აუცილებლად მოხვდეს, მაშინ მოწინააღმდეგის გამანადგურებელი "სიკვდილის წერტილში" უნდა მოაქციოთ.

მაგრამ, რა ხდება თუ რადარს ობიექტი მიზანში არ ჰყავს ამოღებული? — ამ შემთხვევაში ეკრანი ასე გამოიყურება.

"სიკვდილის წერტილი" არ ჩანს, თუმცა ძაბრის ფორმის ზოლები ისევ ეკრანზეა. ეს ზოლები აღნიშნავს იმ მიმართულებას, საითაც ტყვიები წავიდოდა გასროლის შემთხვევაში. ძაბრის, ანუ სასროლი არეალის სიგანე ემთხვევა მოწინააღმდეგის გამანადგურებლის ფრთების გაშლის წარმოსახვით სიგანეს. ანუ, თუ თქვენ სამიზნე მიზანში არ გყავთ ამოღებული, მაგრამ იცით, რომ მისი ფრთების სიგანე 35 ფუტია, თქვენ უნდა დაეწიოთ მას, დააკვირდეთ ძაბრს და უყუროთ, როდის დაემთხვევა ძაბრის ყელის სიგანე მოწინაღმდეგის ფრთების გაშლისას — ამის შემდეგ შეგიძლიათ ცეცხლი გახსნათ.

რა ხდება რაკეტების შემთხვევაში?

ასეთ დროსაც რადარის მიერ ობიექტზე მიზნის ჩაკეტვა აუცილებელი არ არის. სითბური რაკეტების შემთხვევაში, რადარს მოწინააღმდეგის პირველად მოძებნა ევალება დანარჩენ საქმეს კი რაკეტა თვითონ ართმევს თავს. რადარის დახმარების გარეშე რაკეტის თავი თვითონ პოულობს ცაში მყოფ ყველაზე ცხელ და ნათელ ობიექტს, ამ დროს პილოტი სასიგნალო ხმას იგებს და რაც მას ევალება, მტერთან მიახლოებაა. მიახლოებასთან და სწორი ტრაქტეროიის შერჩევასთან ერთად, სასიგნალო ხმაც ძლიერდება და ამ დროს მხოლოდ ღილაკზე ხელის დაჭერაღაა საჭირო. რადარი ამ პროცესს უბრალოდ აჩქარებს.

რადარის მიერ მართული რაკეტები ორნაირია — პასიური და აქტიური. პასიურ რადარის მიერ მართულ რაკეტას მიზნის ჩაკეტვა არ სჭირდება, რადგან რაკეტა მისადევნებლად მოწინააღმდეგის ზედაპირიდან არეკლილ ენერგიას იყენებს.

აქტიურ რადარის მიერ მართულ რაკეტას თავისი რადარი აქვს. ის თავისით პოულობს სამიზნეს და მიჰყვება მას. რადგან ეს რადარები ერთჯერადია, ისინი გაცილებით სუსტია, ვიდრე ბევრად უფრო ძვირადღირებული, რომელიც უშუალოდ გამანადგურებელს აქვს. ამიტომ, ასეთ რაკეტას, გაშვების შემდეგ, გამანადგურებლიდან მცირე დახმარება ესაჭიროება, რათა მიზანს მიუახლოვდეს და თავისი რადარი გააქტიუროს. ეს გამშვებ გამანადგურებელს აძლევს დროს თავის დაცვისთვის. აქტიური, რადარის მიერ მართული რაკეტის გაშვება გამანადგურებლის რადარის დაუხმარებლადაც შეიძლება და ამას "maddog-ს" ეძახიან. ასეთ დროს რაკეტა მანამ მიფრინავს წინ, სანამ საწვავი თითქმის არ გაუთავდება, ბოლო მომენტში ის ჩართავს თავის რადარს და პირველივე სამიზნეს დაედევნება.

ამ მეთოდის გამოყენება უსაფრთხო არ არის თუ ზუსტად არ ვიცით, რომ გარშემო მოკავშირე თვითმფრინავი არ იმყოფება, რადგან ბოლო მომენტში რაკეტასთან ყველაზე ახლოს შესაძლოა სწორედ ის აღმოჩნდეს.

რადარი უბრალოდ რადიოტალღებს აღიქვამს. როგორც ნებისმიერი FM რადიო გარდაქმნის ტალღებს ხმად, ასევე შეუძლია გამანადგურებლის რადარს მიღებული რადიო სიგნალების გაანალიზება და იმის ჩვენება, თუ ვინ რას აკეთებს ჩვენ გარშემო. ამას RWR ანუ რადარის გამაფრთხილებელი მიმღები ეწოდება და მის მიერ აღებული ინფორმაცია ეკრანზე ასე ჩანს.

ასევე, უნდა გვახსოვდეს, რომ გამანადგურებლის რადარს მხოლოდ მის წინ მყოფი ობიექტების დაფიქსირება შეუძლია, ხოლო მიღებული ხმების სკანირებას ის 360 გრადუსით ახერხებს. ციფრული სიგნალის მიმღები პროცესორი მისთვის ნაცნობ ხმებს, ეგრედწოდებულ "chirp-ებს" აგროვებს და თუ ეს ხმები მისთვის ცნობილი ობიექტისგან მოდის, მაშინ მისი აზიმუტი სამიზნეზე აისახება. "chirp" გარკვეული ფორმის ტალღაა, რომელსაც რადიო იყენებს. თუ ორი რადიო სინქრონულად ერთსა და იმავე ტალღებზეა, მაშინ ისინი ერთმანეთს დააბნევენ, რადგან ვერცერთი გაარკვევს რომელი რადარიდან მოდის ტალღები, მოწინააღმდეგის თუ თავისი. იმისათვის, რომ ასეთი რამ არ მოხდეს, სხვადასხვა რადიოები სხვადასხვა სიხშირეებს იყენებენ, რაც ასევე იძლევა საშუალებას, რომ პილოტმა მოწინააღმდეგის მიერ მართულ გამანადგურებელზე კონკრეტული ინფორმაცია მიიღოს, რაც შეიძლება იყოს რადარის ნაირსახეობა ან ზუსტად თვითმფრინავის მოდელის დადგენაც კი.

ზემოთ ნაჩვენებ ეკრანზე ჩვენ ვხედავთ, რომ რადარმა RWR-მ F-15 ანუ სხვა ამერიკული გამანადგურებელი აღმოაჩინა, ქვედა მარცხენა ნაწილში ის 15-ით არის აღნიშნული. რაც უფრო ახლოსაა ობიექტი რადარის ცენტრთან მით უფრო ახლოსაა ის ჩვენთან და უფრო ძლიერია რადარის მიერ აღქმული სიგნალიც.

ზედა ნაწილში, 5-იანითა და 6-იანით ორი ხმელეთი-ჰაერი ტიპის რაკეტაა აღნიშნული. ორივე რუსული წარმოებისაა, ერთი SA-5 Gammon, ხოლო მეორე SA-6 Gainful. ორივე რაკეტა საკმაოდ დიდ საფრთხეს წარმოადგენს, თუმცა ამ შემთხვევაში RWR თვლის, რომ SA-6-სგან მომავალი საფრთხე უფრო დიდია და სწორედ ამიტომ არის ის კვადრატით შემოსაზღვრული.

RWR-ს აუდიო კომპონენტებიც აქვს. ყოველ ჯერზე, როცა RWR რაიმე სახის სიგნალს აღმოაჩენს, ის მას ბგერებად გარდაქმნის. ყველა რადარს სხვადასხვანაირი ხმა აქვს, რაც პილოტს მათ ამოცნობას უმარტივებს. ასევე, ამ ხმებზე დაყრდნობით პილოტს შეუძლია გაარკვიოს თუ რას აკეთებს ამ დროს მოწინააღმდეგის რადარი. თუ პილოტი ხმას გარკვეული პერიოდულობით ან უბრალოდ ერთხელ გაიგებს, ეს ნიშნავს, რომ მოწინააღმდეგემ მისი თვითმფრინავი აღმოაჩინა ძიების რეჟიმით. თუ ხმა გაბმულად ისმის, ეს ნიშნავს, რომ მოწინააღმდეგემ მიზანში ჩვენი გამანადგურებელი ამოიღო და მისი რადარი მიყოლის რეჟიმში მუშაობს, ეს კი ნიშნავს, რომ პილოტმა ყურადღება უმალ უნდა გამოიჩინოს. ზოგ შემთხვევაში, RWR-ს შეუძლია გვითხრას, არის თუ არა მოწინააღმდეგის რადარი გაშვების რეჟიმში, ანუ უგზავნის თუ არა ის ინფორმაციას პასიურ, რადარის მიერ მართულ რაკეტას. მას ასევე შეუძლია აქტიური რადარის მიერ მართულ რაკეტების აღმოჩენაც. ამ ორივე შემთხვევაში, პილოტს ესმის გაბმული ხმა, რაც მას სწრაფი მანევრირების ან სხვა ხერხით თავის დაცვის საშუალებას აძლევს. აქვე, უნდა გვახსოვდეს, რომ RWR-ს სითბური რაკეტების აღმოჩენა არ შეუძლია, ეს პილოტს მუდამ უნდა ახსოვდეს და ნებისმიერი მომენტისთვის მზად იყოს.

სამიზნე პოდები და ლაზერული რაკეტები

გარდა რადარებისა, არსებობს სხვა ტექნოლოგიებიც იმისათვის, რომ აღმოვაჩინოთ და მიზანში ამოვიღო მოწინააღმდეგის გამანადგურებლები ან სახმელეთო ობიექტები. სამიზნე პოდი ერთ-ერთი ასეთი საშუალებაა. ეს არის ძალიან მძლავრი კამერის მქონე ცვლადი ნაწილი, რომელიც მოძრავ ერთეულზეა დამაგრებული, ამიტომ მას თითქმის ნებისმიერი მიმართულებით შეუძლია სივრცის კონტროლი. მას შეუძლია იპოვოს შენობები, მანქანები თუ სხვა სამხედრო ტექნიკა ხმელეთზე.

ფოტოზე თქვენ ხედავთ SNIPER XR-ის სამიზნე პოდს.

ეს კი ის გამოსახულებაა რასაც ის პილოტს აწვდის.

პოდს ტრანსპორტის მიდევნება დღისითაც შეუძლია და ღამითაც, ამისათვის ის ინფრაწითელი გამოსხივების მქონე კამერებს იყენებს. ეს იგივე ტექნოლოგიაა, რასაც სითბური რაკეტები ცაში მყოფი გამანადგურებლების აღმოსაჩენად ხმარობენ.

ასევე, რადგან დასასრულს მივუახლოვდით, უნდა ვახსენოთ, რომ უკვე არსებობს ლაზერული რაკეტებიც. ეს უკანასკნელები მოწინააღმდეგის გამანადგურებლიდან წამოსულ ლაზერულ სხივებს აფიქსირებენ და ასე პოულობენ თავიანთ მსხვერპლს. სახმელეთო დანადგარების გარკვეული ნაწილი ობიექტებამდე მანძილის გასაზომად ლაზერს იყენებს, ზოგიერთ გამანადგურებელს კი ლაზერის შემატყობინებელი სისტემა (LWS) აქვს, რომელის RWR-სავით მუშაობს, თუმცა ინფორმაციას მიღებულ ლაზერულ სხივებზე დაყრნობით გვაწვდის.

თანამედროვე სამხედრო ტექნოლოგიები ძალიან მაღალგანვითარებულია, შესაძლოა იმდენად არა, რამდენადაც ეს სპეცეფექტებით გაჯერებულ ფილმებში ჩანს, მაგრამ ისინი ჩვენ გაოცებას მაინც ახერხებენ. არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ სტატიის მთავარი გმირის, F-16 Falcon-ის წარმოება 1973 წელს დაიწყო და ამდენი წლის მიუხედავად, ის დღემდე 25-ზე მეტი ქვეყნის შეიარაღებაში აგრძელებს ყოფნას.