ბევრი ადამიანი ინდუსტრიული მეთოდებით მიღებული ხორცით იკვებება, თუმცა, ამავდროულად, ცხოველების მიმართ სისასტიკეს გმობს. ფსიქოლოგი, დოქტორი ჯულია შო თავის წიგნში ხორცის პარადოქსზე და იმის შესახებ საუბრობს, თუ რისი თქმა შეუძლია ამ ფენომენს მორალური გადაწყვეტილებების მიღების საკითხზე. ქვემოთ შოს წიგნიდან ნაწყვეტს გთავაზობთ.

ფული მნიშვნელოვნად ცვლის მორალთან ჩვენს დამოკიდებულებას. ის, ვაჭრობისა და დისტრიბუციის ჩახლართულ სისტემებთან ერთად, ჩვენსა და ჩვენ მიერ მოხმარებული პროდუქტების წარმომავლობას შორის ერთგვარი ბუფერის როლს თამაშობს. სწორედ ამიტომ ვიქცევით ხშირად არაეთიკურად.

შემიძლია, ეს დაგიმტკიცოთ. თქვენი აზრით, ბოროტებაა თუ არა ცხოველების წამება? და ჭამთ თუ არა ინდუსტრიული მეთოდებით მიღებულ ხორცს? უამრავი ადამიანი, რომელიც თეორიულად ცხოველების მიმართ სისასტიკის წინააღმდეგია, ჩვეულებრივ მიირთმევს იმ ცხოველების ხორცს, რომლებიც საშინელ პირობებში გაზარდეს.

ეს მეც მეხება. ვცდილობ, ჩემი რაციონი უმეტესწილად მცენარეული იყოს, თუმცა, როგორც თითქმის ყველა დასავლურ ქვეყანაში მცხოვრებთა უმრავლესობა, არც მე ვიკვებები მხოლოდ ბოსტნეულით.

იმავე საკითხის სხვა კუთხიდან გაანალიზებით და ფულის ფაქტორის დამატებით, ჩვენ ზოგიერთ ქცევას ერთი შეხედვით ნაკლებად დასაძრახად ვაქცევთ. პრობლემებს ხშირად იმიტომ ვერ აღვიქვამთ, რომ მათთან პირდაპირი შეხება არ გვაქვს. ჩვენ მხოლოდ პროდუქტის ფასს ვხედავთ.

რატომ ხდება ასე? თუკი ჩავუღრმავდებით იმის მიზეზს, თუ რატომ ვჭამთ ხორცს მაშინაც კი, როცა ვიცით, რომ ცხოველებს სასტიკად ეპყრობიან, იმასაც მივხვდებით, რატომ ეწინააღმდეგება ხშირად ჩვენივე ქცევა ჩვენში ღრმად გამჯდარ მორალურ პრინციპებს.

შინაგანი კონფლიქტი

ფსიქოლოგები, ბროკ ბასტიანი და სტივ ლაუნენი, რომლებიც ამ საკითხზე ავსტრალიაში ატარებენ კვლევას, ხორცის პარადოქსს "ხორცის ჭამის ბუნებრივ მოთხოვნილებასა და ცხოველთა ტანჯვისადმი მორალურ დამოკიდებულებას შორის არსებულ ფსიქოლოგიურ კონფლიქტს" უწოდებენ. მათი აზრით, "სხვა არსებისათვის ზიანის მიყენება ადამიანის მორალს ეწინააღმდეგება, რის გამოც ხორცის ჭამას მასზე ნეგატიური ეფექტი აქვს. ამ დროს ადამიანი საკუთარ თავს არასასურველ ჭრილში ხედავს და ფიქრობს: როგორ შემიძლია ვიყო კარგი ადამიანი მაშინ, როცა ხორცს ვჭამ?"

ეს მორალური კონფლიქტი არა მხოლოდ ხორცის ჭამით მიღებულ სიამოვნებაზე მოქმედებს, არამედ ჩვენს იდენტობასაც კი აყენებს კითხვის ნიშნის ქვეშ. ამ უკანასკნელის დასაცავად ჩვენ ისეთ ჩვევებს გამოვიმუშავებთ და ისეთ სოციალურ სტრუქტურებს ვქმნით, როგორებიც თავს უკეთ გვაგრძნობინებენ.

ხორცის ჭამა სხვადასხვა სოციალურ ჩვეულებასთანაა გადაჯაჭვული. მაგალითად, დღესასწაულები ხშირად მეგობრებთან და ოჯახის წევრებთან ერთად ხორცეულით მოლხენასთან ასოცირდება. ზოგისთვის ხორცის ჭამა მასკულინურობის ნიშანია და ეს მას თავის "ნამდვილ კაცად" წარმოჩენაში ეხმარება. ზოგი კი მიიჩნევს, რომ ადამიანები სუპერ-მტაცებლებად განვითარდნენ, რომლებისთვისაც ხორცის ჭამა გარდაუვალია. მიუხედავად იმისა, რომ ცხოველური პროდუქტი ჯანმრთელობის მრავალგვარ პრობლემებსა და ავადმყოფობას უკავშირდება, ბევრი ადამიანი მაინც აგდებულად უყურებს ვეგანობის საკითხს და კვების მსგავსი რაციონით საკმარისი პროტეინის მიღებას შეუძლებლად მიიჩნევს.

მრავალი გადაწყვეტილების მიღებისას — ხორცის ჭამის არჩევის ჩათვლით — თავის გასამართლებელ მიზეზებს მხოლოდ ქმედების შესრულების შემდეგ ვეძებთ. როცა არცთუ სანაქებო ქმედების ჩადენის სურვილი გვჯაბნის, თავს ჩვენი საქციელის სისწორეში და იმაში ვაჯერებთ, რომ მისი მომავალში გამეორებაც შეგვიძლია. გასამართლებელი მიზეზები იმისთვისაა საჭირო, რომ თავი ცუდ ადამიანებად არ ვიგრძნოთ.

მდგომარეობას, როცა ერთს ვამბობთ და მეორეს ვაკეთებთ ან ურთიერთსაწინააღმდეგო აზრები გვაქვს, ფსიქოლოგები კოგნიტურ დისონანსს უწოდებენ. თეორიის ავტორი ლეონ ფესტინგერია, რომელმაც ეს ტერმინი პირველად 1957 წელს გამოიყენა. ამ დარგში კლასიკად ქცეული ექსპერიმენტის შედეგები ფესტინგერმა და ჯეიმს კარლსმიტმა 1959 წელს გამოაქვეყნეს. მასში დასმული იყო კითხვა: "რა მოსდის ადამიანის შეხედულებებს მაშინ, როცა ის იძულებულია, მათი საწინააღმდეგო აზრი გამოთქვას ან საქციელი ჩაიდინოს?" ექსპერიმენტის ფარგლებში 71-მა ადამიანმა ორი დავალება შეასრულა. თავდაპირველად, მათ 12 ცალი ხის კოჭა ლანგარზე უნდა დაეწყოთ, შემდეგ აელაგებინათ და ეს ქმედება ნახევარი საათის განმავლობაში გაემეორებინათ.

შემდეგ მონაწილეებს დაფა მისცეს, რომელზეც 48 ხის ლურსმანი იდო. მათ თითოეული ლურსმანი საათის ისრის მიმართულების მეოთხედით უნდა გადაეწიათ, შემდეგ კიდევ მეოთხედით და ასე დაუსრულებლად ნახევარი საათის განმავლობაში. ამავდროულად მკვლევარი მათ აკვირდებოდა და ჩანაწერებს აკეთებდა. ექსპერიმენტის მონაწილეებისთვის ასეთი უკიდურესად მოსაწყენი დავალებები სპეციალურად იყო შერჩეული.

მიუხედავად იმისა, რომ მონაწილეებს ეგონათ, დავალებების მათ მიერ შესრულების ხარისხი ფასდებოდა, მკვლევრებს, სინამდვილეში, ექსპერიმენტის მომდევნო ეტაპი აინტერესებდათ. ორი მოსაწყენი დავალების შესრულების შემდეგ მონაწილეები მოსაცდელ ოთახში გადაიყვანეს და შეატყობინეს, რომ იქ მომლოდინე ადამიანი ექსპერიმენტის შემდეგი მონაწილე იყო. მონაწილეთა ერთ მესამედს ამის გარდა არაფერი უთხრეს. დანარჩენ ორ მესამედს კი მკვლევრებმა სთხოვეს, მომდევნო მონაწილე მოეტყუებინათ, რაშიც ანაზღაურებას დაჰპირდნენ. მათ ნახევარს უთხრეს, რომ ტყუილში ერთ დოლარს გადაუხდიდნენ, მეორე ნახევარს კი ოც დოლარს შეპირდნენ (რაც 1950-იან წლებში დიდი თანხა იყო). თუ მონაწილე პირობას თანხმდებოდა, მას ფურცელს გადასცემდნენ და სთხოვდნენ, მასზე დაწერილი ამ ფრაზების შესაბამისი აზრები გამოეთქვა: "ძალიან სასიამოვნო იყო", "კარგად გავერთე", "ვისიამოვნე", "ძალიან საინტერესო დავალება იყო", "დამაინტრიგებელი იყო", "მშვენიერი თავშესაქცევი იყო".

მკვლევრებს აინტერესებდათ, რა ზეგავლენას იქონიებდა ეს ტყუილები და მათში მიღებული ანაზღაურება იმაზე, თუ საბოლოოდ როგორ შეაფასებდნენ მონაწილეები ექსპერიმენტის ფარგლებში გაკეთებულ დავალებებს. მთავარი კითხვა წარმოადგენდა იმას, დაიჯერებდნენ თუ არა მონაწილეები, რომ მოსაწყენი საქმე სიამოვნებით შეასრულეს, რადგან სხვას უთხრეს, დრო კარგად გავატარეო და იმოქმედებდა თუ არა ფული ამ პროცესზე.

თქვენი აზრით, ვინ შეაფასა ექსპერიმენტი ყველაზე დადებითად? საკონტროლო ჯგუფის წევრებმა, რომლებისთვისაც მოტყუება არ უთხოვიათ, დავალებებს მოსაწყენი უწოდეს და თქვეს, რომ იმავეს მეორედ არ გააკეთებდნენ. დავალებები უარყოფითად შეაფასეს იმ მონაწილეებმაც, რომლებსაც ოცი დოლარი გადაუხადეს. იმ მონაწილეების უმრავლესობამ კი, რომლებმაც ტყუილში ერთი დოლარი მიიღეს, ექსპერიმენტი დანარჩენ წევრებზე დადებითად შეაფასეს: დავალებებს სასიამოვნო უწოდეს და თქვეს, რომ მსგავს პროექტში მონაწილეობას დიდი ალბათობით მომავალშიც მიიღებდნენ.

რა მოხდა? სავარაუდოდ, მონაწილეთა თვალში სიცრუის სანაცვლოდ გადახდილი ერთი დოლარი ტყუილის თქმისთვის საკმარისი მოტივაცია არ აღმოჩნდა. შესაბამისად, მათ კოგნიტური დისონანსი გამოსცადეს: "რატომ მოვიტყუე, რომ დავალება სასიამოვნო იყო? საცოდავი დოლარის გამო?" და რაკი მომხდარს ვერაფრით შეცვლიდნენ, მონაწილეებს მხოლოდ ისღა დარჩენოდათ, თავიანთი შეხედულება შეეცვალათ და საკუთარი თავები დაეჯერებინათ, რომ მართლაც მშვენივრად გაერთნენ. იმ მონაწილეებისთვის, რომლებსაც ოცი დოლარი გადაუხადეს, ამის გაკეთება საჭირო სულაც არ იყო: მათ შეეძლოთ, თავიანთი ქმედება იმით გაემართლებინათ, რომ ტყუილის სანაცვლოდ დიდი ფულადი ჯილდო მიიღეს.

ფესტინგერის ცდა პირველია იმ მრავალ ექსპერიმენტთაგან, რომლებიც გვიჩვენებენ, რომ ხშირად ჩვენს მოსაზრებებს ჩვენივე ქმედებებს ვარგებთ და ამ პროცესში დიდ როლს ფული თამაშობს.

1962 წელს ფესტინგერმა თავისი იდეები მეტად განავრცო. მისი თქმით, მართალია, ადამიანებს მიგვაჩნია, რომ მეტწილად ჩამოყალიბებულები და თანმიმდევრულები ვართ, მაგრამ ჩვენი ქცევა, შეხედულებები და რწმენები ხშირად საპირისპიროზე მეტყველებს. ამ შინაგან წინააღმდეგობებს ფესტინგერმა დისონანსი უწოდა; მუდმივობას, "ჩამოყალიბებულობას" კი — კონსონანსი. მან კოგნიტური დისონანსის თეორია შემდეგნაირად შეაჯამა:

1. დისონანსის არსებობა ფსიქოლოგიურად არაკომფორტულია, რაც ადამიანს მისი აღმოფხვრისა და კონსონანსის მიღწევისაკენ მოუწოდებს;
2. ადამიანში დისონანსის არსებობისას, მისი აღმოფხვრის მცდელობასთან ერთად, პიროვნება აქტიურად ცდილობს, თავიდან აირიდოს ყოველგვარი სიტუაცია და ინფორმაცია, რომელიც მასში დისონანსის დონეს გაზრდის.

ლამაზად შეფუთული დისონანსი

ფესტინგერის განმარტებით, როგორც შიმშილი გვაქეზებს, რომ დავნაყრდეთ, ასევე მოგვიწოდებს კოგნიტური დისონანსი, ამ მდგომარეობის შემასუსტებელი სიტუაციები მოვძებნოთ. ხორცის ჭამის შემთხვევაში ამის ორი გზა არსებობს: ან ჩვენი ქცევა უნდა შევცვალოთ, ან — მოსაზრება. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, ან თავი უნდა დავანებოთ ხორცის ჭამას, ან ის მიზეზები ვიპოვოთ, რომლებიც ჩვენს საქციელს მორალურად გაამართლებს.

ხორცის ჭამის გამართლების ჩვენს მცდელობებს ხელს სარეკლამო ბიზნესი და მარკეტინგიც უწყობს. სოციოლოგის, ლიზ გრაუერჰოლცის მიერ პოპკულტურაში ცხოველთა რეპრეზენტაციაზე ჩატარებული კვლევის მიხედვით, ხორცის ჭამის გამართლების ერთ-ერთი გზა ხორცისა და ცხოველების ერთმანეთისგან გამიჯვნაა. გრაუერჰოლცის მოსაზრებით, "ცხოველებს, რომლებიც გვიყვარს, ისე ვაქცევთ ხორცად, რომელსაც ვჭამთ, რომ ცხოველისა და ხორცის კონცეფციები ერთმანეთისგან სრულებით განცალკევებულია". ჩვენ მკვდარ ცხოველებს ლამაზად ვფუთავთ და ფიზიკური, ვერბალური თუ კონცეპტუალური გზებით ვცდილობთ ხორცის წარმომავლობაზე ფიქრის თავიდან არიდებას.

გრაუერჰოლცი ხორცის რეკლამირებისას რეპრეზენტაციის ორ გზას დააკვირდა. პირველი მათგანი ხორცს სუფთა, შეფუთულ, ნაწილებად დაჭრილ პროდუქტად გვიჩვენებს, რაც ართულებს იმაზე ფიქრს, რომ ნანახი ცხოველისგანაა მიღებული. მეორე გზა კი ცხოველებს იმაზე საყვარლებად წარმოაჩენს, ვიდრე რეალურად არიან. ეს ხერხი ყველზე პოპულარული აზიის ქვეყნებშია, განსაკუთრებით კი იაპონიაში. ამ შემთხვევაში, კომერციული ბიზნესი იყენებს კონცეფციას, რომელსაც ეთოლოგმა (ცხოველთა ქცევაზე დამკვირვებელი მეცნიერება) კონრად ლორენცმა Kindchenschema (ბავშვისებრის სქემა) უწოდა: ამგვარად გამოსახულ ცხოველებს აქვთ დიდი თვალები, პატარა მომრგვალებული ნაკვთები და საბავშვო წიგნების პერსონაჟებს ჰგვანან. მნახველს შთაბეჭდილება რჩება, რომ ხორცს ბედნიერი, წარმოსახვითი ცხოველებისგან ვიღებთ. ორივე ხერხი მიზნად იმას ისახავს, რომ ცხოველების მიმართ სასტიკი მოპყრობის რეალობისგან ყურადღება გადაგვატანინოს.

თუმცა, ეს მხოლოდ ხორცის ჭამას არ ეხება. როცა ცხოველებს, ანდაც ადამიანებს ისე აღვიქვამთ, როგორც საგნებს და სამომხმარებლო საქონლის მიღმა არსებულ ტანჯვაზე ფიქრით გამოწვეულ დისკომფორტს თავს ვარიდებთ, გვიადვილდება, სასტიკები ვიყოთ. ხორცის მაგალითზე შეგვიძლია, სხვა უამრავი ისეთი კომერციული პროცესი განვიხილოთ, რომელიც ამორალური, თუმცა, საზოგადოებაში დამკვიდრებულია.

ყველამ კარგად ვიცით, როგორი ტანჯვა მოაქვს სიღარიბეს. თუმცა, იმის ნაცვლად, რომ ჩვენი ქონება სხვას გავუნაწილოთ, ძვირფას ფეხსაცმელს ვყიდულობთ. ჩვენთვის ფუნდამენტურად მიუღებელია ბავშვთა შრომა ანდაც ადამიანების საშინელ პირობებში დასაქმება, თუმცა მაინც დავდივართ იმ მაღაზიებში, რომლებიც მსგავს პრაქტიკას ეწევიან. ჩვენი მსხვრევადი იდენტობების დასაცავად რეალობას თვალს ვარიდებთ და ვუფრთხილდებით ილუზიას, რომლის თანახმადაც, თანმიმდევრული და ეთიკური, კეთილგონიერი არსებები ვართ.

კოგნიტური დისონანსის შემცირების მცდელობის მუდმივ პროცესში ჩვენ არცთუ ისე მორალურ ჩვევებს სხვა ადამიანებზეც ვავრცელებთ. ამ გზით თანდათანობით ისეთ საზოგადოებებს ვქმნით, რომლებშიც მინიმალურ დისკომფორტს ვიგრძნობთ და ჩვენს მერყევ ბუნებაზე აღარ ვიფიქრებთ. როგორც ბასტიანი და ლაუნენი წერენ, "დისონანსის შემცირების პროცესში ამა თუ იმ საქციელის აშკარა ამორალურობა, როგორც ჩანს, უჩინარდება".

ამგვარი თვალთმაქცობა გარკვეულ სოციალურ თუ კულტურულ გარემოში პოულობს ნაყოფიერ ნიადაგს. ეს სოციალური ჩვევები ჩვენში მიმდინარე მორალურ კონფლიქტებს ამა თუ იმ ქცევის ნორმალიზებით ფარავს, რაც მსგავსი ქცევების დანახვასა და შეცვლას შეუძლებელს ხდის.

დროა, ჩვენივე თვალთმაქცობას თვალი გავუსწოროთ და სხვაგვარად დავიწყოთ საუბარი ადამიანებზე, ცხოველებზე და პლანეტაზე. გონებაში არაეთიკურობის გასამართლებელი მიზეზების ძებნას სჯობს, ქცევა შევიცვალოთ. ჩვენი ბრალის გამაცნობიერებელი თუნდაც რამდენიმე ეთიკური პრობლემის იდენტიფიცირებასა და მათ განხილვასაც კი შეუძლია, ადამიანი უფრო ბედნიერი არსება, დედამიწა კი უკეთესი ადგილი გახადოს.