რამდენიმე წლის წინ, როცა Coldplay-ის სოლისტი კრის მარტინი ცოლთან, გვინეტ პელტროუსთან გაშორების გამო თავს ცუდად გრძნობდა, გასამხნევებლად მეგობარმა კოლმან ბარკსის მიერ ინგლისურად ნათარგმნი მე-13 საუკუნის სპარსი პოეტის, რუმის ლექსების კრებული აჩუქა. როგორც მარტინმა მოგვიანებით ინტერვიუში განაცხადა, ამ წიგნმა მისი ცხოვრება შეცვალა. Coldplay-ის ალბომში, სახელწოდებით A Head Full of Dreams, შესულ ერთ-ერთ სიმღერაში მსმენელი ბარკსის მიერ წაკითხულ რუმის ლექსსაც კი მოისმენს.

სულიერების გზაზე რუმი სხვა ისეთ ვარსკვლავებსაც გაუძღვა წინ, როგორებიც მადონა და ტილდა სუინტონი არიან. ბევრმა მათგანმა პოეტის შემოქმედება მარტინის მსგავსად თავის ხელოვნებაში გამოიყენა. რუმის აფორიზმებსა და ფრაზებს ყოველდღე შეხვდებით სოციალურ მედიაში მოტივაციის ასამაღლებლად: "ყოველი შეხება თუკი გაშინებს, გაწმენდას როგორღა აპირებ?" ანდაც, "საკუთარ ბედისწერას ვკვეთ ყოველ წუთას, თავადვე გახლავართ ჩემი სულის შემოქმედი". ხშირად აღნიშნავენ, რომ აშშ-ში რუმი ყველაზე პოპულარული პოეტია. როგორც წესი, იგი იდუმალ, წმინდა, განათლებულ სუფად წარმოუდგენიათ ხოლმე. უცნაურია, თუმცა მიუხედავად იმისა, რომ პოეტი მთელი ცხოვრება სწავლობდა ყურანსა და ისლამს, იგი მუსლიმად თითქმის არ მოიხსენიება.

კრის მარტინმა ალბომისთვის ციტატა რუმის სიცოცხლის ბოლო წლებში შექმნილი ექვსტომიანი ეპიკური პოემიდან — მასნავი აიღო. 50 000-სტრიქონიანი პოემა თითქმის მთლიანად სპარსულადაა დაწერილი, თუმცა მასში ყურანიდან მოხმობილი მრავალი არაბული ჩანართია. წიგნში ხშირად შეხვდებით მინიშნებებს ყურანისეულ მორალისტურ ეპიზოდებზეც. ამ პოემას, რომელიც ზოგიერთ მკვლევარს დაუმთავრებლად მიაჩნია, ზოგჯერ "სპარსულ ყურანსაც" კი უწოდებენ. აშშ-ის შტატ მერილენდის უნივერსიტეტის სპარსული კვლევების პროფესორის, ფატიმე კეშავარზის აზრით, რუმი იმდენად ხშირად ციტირებს ყურანს საკუთარ პოეზიაში, რომ სავარაუდოდ, წმინდა ტექსტი ზეპირად იცოდა. თავად ავტორი თვლიდა, რომ მასნავი "რელიგიის [ცხადია, ისლამის] საწყისის საწყისის საწყისია და ყურანის დაფარულ საზრისს გადმოსცეს". ამისდა მიუხედავად, აშშ-ში მასობრივად გაყიდულ თარგმანებში ისლამის კვალი თითქოს არც კი ჩანს. "რუმის პოეზია ინგლისურ ენაზე საოცრად მშვენიერია, სანაცვლოდ კი მისგან კულტურული და რელიგიური ფესვები ამოძირკვულია", — ამბობს ადრეული სუფიზმის მკვლევარი ჯავიდ მოჰადედი ნიუ-ჯერსის შტატ რატგერსის უნივერსიტეტიდან.

რუმი მე-13 საუკუნის დასაწყისში დღევანდელი ავღანეთის ტერიტორიაზე დაიბადა, მოგვიანებით კი ოჯახთან ერთად კონიაში, თანამედროვე თურქეთში დამკვიდრდა. მამამისმა, რომელიც ისლამის მქადაგებელი და თეოლოგი გახლდათ, შვილს პირველმა გააცნო სუფიზმის მოძღვრება. რუმიმ თეოლოგიური განათლება სირიაში მიიღო, სადაც სუნიტური ისლამის ტრადიციული წესები შეისწავლა, რის შემდეგაც კონიაში დაბრუნდა მასწავლებლად. აქ რუმი ასაკით უფროს დერვიშს, შამს-ი-თავრიზს შეხვდა, რომელიც მისი მასწავლებელი გახდა. მათი ახლო მეგობრობა განხილვის ხშირი საგანია, თუმცა, ყველა თანხმდება, რომ შამსმა დიდი გავლენა იქონია რუმის რელიგიურ საქმიანობასა და პოეზიაზე. რუმის 2017 წელს ინგლისურად გამოცემულ ბიოგრაფიაში რუმის საიდუმლო ბრედ გუჩი მოგვითხრობს, რომ შამსი რუმის წმინდა წიგნის უკეთ შესწავლისკენ მოუწოდებდა, მასთან ერთად განიხილავდა ყურანიდან ამონარიდებს და ღვთისმოსაობაზე, ღმერთთან დაახლოების მნიშვნელობაზე ესაუბრებოდა. რუმის მიერ სუფიზმში ნაპოვნი ღვთის ინტუიციური სიყვარული სუნიტური ისლამის კანონებსა და შამსისაგან ნასწავლ მისტიციზმს შეერწყა.

გავლენათა ამგვარი მრავალფეროვნება რუმის თავისი თანამედროვეებისაგან გამოარჩევდა, თუმცა კოსმოპოლიტურ კონიაში მან მაინც საკმაოდ ბევრი მიმდევარი გაიჩინა, რომელთა რიგებშიც სუფიზმის მიმდევრები, მუსლიმი მწიგნობრები და თეოლოგები, ქრისტიანები, ებრაელები და ადგილობრივი სუნიტი სელჩუკი მმართველები შედიოდნენ. რუმის საიდუმლოში გუჩი იმ პოლიტიკურ და რელიგიურ ფაქტორებზე საუბრობს, რომლებმაც რუმიზე გავლენა მოახდინა. როგორც სპარსი პოეტის ბიოგრაფიის ეს მკვლევარი წერს, "რუმი რელიგიურ ოჯახში დაიბადა და მთელი ცხოვრება იცავდა ყოველდღიური ლოცვისა და მარხვის წესებს". მიუხედავად ამისა, გუჩის წიგნშიც კი იგრძნობა ერთგვარი დაძაბულობა ფაქტებსა და იმ სურვილს შორის, რომ რუმი ბიოგრაფიული დეტალების მიღმა წარმოგვიდგინონ — ავტორის სიტყვებით, რუმისეული "სიყვარულის რელიგია" ყოველგვარი ორგანიზებული რწმენის საზღვრებს სცდება". ასეთ ტექსტებში მარტივად შეიძლება ჩაიკარგოს ის მიგნება, რომ რუმის მსგავსი იდეებიც კი მუსლიმური სწავლებებიდან იღებს სათავეს. როგორც ჯავიდ მოჰადედი აღნიშნავს, ყურანი ქრისტიანებსა და იუდეველებს "წმინდა წიგნის ხალხად" მოიხსენიებს, რაც უნივერსალიზმისკენ გადადგმული ნაბიჯია. "რუმის შემოქმედების ის უნივერსალურობა, რომელსაც დღეს ეთაყვანებიან, სწორედ ისლამური კულტურიდან გამომდინარეობს", — ამბობს მკვლევარი.

რუმის პოეზიიდან ისლამის გაქრობა იქამდე დიდი ხნით ადრე დაიწყო, სანამ Coldplay მისი შემოქმედებით დაინტერესებოდა. დუკის უნივერსიტეტის შუა აღმოსავლეთისა და ისლამის კვლევების პროფესორის, ომიდ საფის თქმით, დასავლელმა მკითხველმა მისტიკური პოეზიის ისლამური წარმოშობისაგან გამოცალკევება ვიქტორიანულ ეპოქაში დაიწყო. იმდროინდელ მთარგმნელებსა და თეოლოგებს არ შეეძლოთ, რუმისა და ჰაფეზის პოეზია "უდაბნოს რელიგიის" უჩვეულო მორალურ და სამართლებრივ კანონებთან დაეკავშირებინათ.

საბოლოოდ, ისინი იმაზე შეჯერდნენ, რომ "ეს ადამიანები მისტიკურები ისლამის გამო კი არა, არამედ ამისდა მიუხედავად იყვნენ ასეთები", ამბობს ომიდ საფი. ეს იმ პერიოდში ხდებოდა, როცა მუსლიმები სამართლებრივ დონეზეც იყვნენ დისკრიმინაციის მსხვერპლი: 1790 წლის კანონით, აშშ-ში შესვლა მხოლოდ მუსლიმთა გარკვეულ რაოდენობას შეეძლო, რაც ერთი საუკუნის შემდეგ ამერიკის უზენაესმა სასამართლომ "მაჰმადიანთა მიერ სხვა აღმსარებლობის ხალხის, კონკრეტულად კი ქრისტიანების მიმართ გამოხატული მტრული დამოკიდებულებით" ახსნა. მასნავის 1898 წლის ინგლისური თარგმანის შესავალში სერ ჯეიმს რედჰაუსი წერს: "ეს წიგნი მათთვისაა, ვინც ამ სამყაროსგან განცალკევებით ღმერთთან ახლოს ყოფნას ცდილობს, საკუთარ მეს ივიწყებს და სულიერი ჭვრეტის გზას ადგას". დასავლური სამყარო რუმისა და ისლამს განცალკევებულად აღიქვამდა.

მე-20 საუკუნეში ისეთი გამოჩენილი მთარგმნელების მემკვიდრეობის დამსახურებით, როგორებიც რ.ა ნიკოლსონი, ა.ჯ არბერი და ანემარი შიმელი არიან, რუმიმ ადგილი ინგლისურენოვან სამყაროში დაიმკვიდრა. თუმცა კოლმან ბარკსი იყო ის, ვინც ამ სანიმუშო სპარსული პოეზიის მკითხველთა წრე მნიშვნელოვნად გააფართოვა. ბარკსი მთარგმნელზე მეტად ინტერპრეტატორია: მან სპარსული ენა არც იცის, მხოლოდ მე-19 საუკუნის თარგმანებს აახლებს ლექსის ამერიკული საზომით.

ბარკსი 1937 წელს დაიბადა და ტენესის შტატში, ჩატანუგაში გაიზარდა. 1971 წელს ინგლისური ლიტერატურის დოქტორის ხარისხი მოიპოვა და პირველი ლექსების კრებული წვენი გამოაქვეყნა. რუმის შესახებ ბარკსმა ამავე ათწლეულში გაიგო, როცა კოლეგამ, რობერტ ბლაიმ არბერის თარგმანების ეგზემპლარი მისცა და უთხრა, რომ მათ რუმის პოეზია "გალიიდან უნდა გაეთავისუფლებინათ", ანუ ამერიკულ ვერლიბრში გადაეყვანათ. ბარკსს მუსლიმურ ლიტერატურასთან იქამდე შეხება არ ჰქონია. როგორც მოგვიანებით ბარკსი იხსენებს, ამ ამბის შემდეგ მალევე ესიზმრა, რომ მდინარის მახლობლად, კლდეზე ეძინა. უეცრად მანათობელ წრეში უცნობი გამოჩნდა და მიყვარხარო, უთხრა. ბარკსს ეს კაცი არასოდეს ენახა, თუმცა მას იმავე წელს ფილადელფიის მახლობლად გამართულ სუფების შეკრებაზე შეხვდა. კაცი ორდენის წინამძღოლი გახლდათ. ამის შემდეგ ბარკსმა ბლაის მიცემული ვიქტორიანული თარგმანების შესწავლასა და პერეფრაზირებას მიჰყო ხელი, რის შედეგადაც რუმის ლექსების 12 კრებულზე მეტი გამოაქვეყნა.

ბარკსი რუმის პოეზიას აღწერს, როგორც "გულში დამარხულ საიდუმლო" და "ენით გამოუთქმელი". ამ საიდუმლოს ამოსახსნელად ბარკსმა საკუთარ თავს საკმაო თავისუფლება მისცა და რუმის შემოქმედებაში ისლამის ნიშნები მაქსიმალურად შეამცირა. ერთ-ერთი სტრიქონი ცნობილი ლექსიდან, აი, ასე არბერის თარგმანში დედანთან საკმაოდ ახლოს დგას: "და თუ ჰურიებზე რაიმეს გკითხავენ, თვალებში შეხედე და თქვი, აი, ასე". ჰურიები ისლამში მორწმუნეებისთვის შეპირებული სამოთხის ქალწულები არიან. ბარკსმა თავის თარგმანში ეს სიტყვა ტრანსლიტერაციითაც კი არ გადმოიტანა, არამედ შემდეგნაირად შეცვალა: "და თუ გკითხავენ, როგორია ჩვენ ყველას ვნებიანი წადილი, თვალებში შეხედე და თქვი, აი, ასეთი". სტრიქონის ამ ვარიანტში რელიგიური კონტექსტი საერთოდ არ იკითხება, თუმცა, იმავე ლექსში ნახსენები იესოსა და იოსების სახელები ბარკსმა უცვლელი დატოვა. როგორც თავად ხსნის, არ ახსოვს, განზრახ ამოიღო თუ არა ისლამის ნიშნები ტექსტებიდან. "მე პრესვიტარიანად აღმზარდეს. ბიბლია ზეპირად ვიცოდი და ახალ აღთქმას ყურანზე უკეთ ვიცნობ. ყურანის კითხვა საკმაოდ რთულია", — ამბობს ბარკსი.

მილიონობით ამერიკელი მკითხველისათვის რუმის გაცნობას, როგორც ბევრი სხვა, ომიდ საფიც ბარკსის დამსახურებად თვლის. რუმის პოეზიის ლექსის ამერიკული საზომით გარდაქმნაში ბარკსმა დიდ დროსთან ერთად პოეტის ცხოვრებისა და შემოქმედების უზომო სიყვარული ჩადო. თანაც რუმის პოეზიის სხვა ინგლისურენოვანი თარგმანებიც მრავლად მოიპოვება, რომლებიც პირველწყაროს უფრო მეტად აცდენილია: მაგალითად, დიპაკ ჩოპრასა და დანიელ ლადინსკის სპირიტუალური (ე.წ. ნიუ ეიჯი) გამოცემები, რომლებიც რუმის ავტორობით იყიდება, თუმცა პოეტის შემოქმედებასთან ძალიან ცოტა საერთო აქვს. ჩოპრა, რომელიც სულიერ განწმენდაზე წერს ნაშრომებს და ალტერნატიული მედიცინის მიმდევარია, აღიარებს, რომ მის მიერ გამოცემულ ლექსებში რუმის სიტყვებს ძნელად იპოვი. როგორც რუმის სასიყვარულო ლექსების შესავალში წერს, ისინი უფრო მეტად იმ კონკრეტულ "განწყობებს გადმოსცემენ, რომლებიც სპარსული ორიგინალის კითხვისას გვეუფლება; ახალ სიცოცხლეს ქმნიან, თუმცა დედნის არსსაც ინარჩუნებენ".

მსგავს "თარგმანებზე" საფი ამბობს: "მათშიც გარკვეული 'სპირიტუალური კოლონიალიზმი' შეიმჩნევა — იმ სულიერი ელემენტებისთვის გვერდის ავლის, გაქრობისა და დაპატრონების მცდელობა, რომლებითაც ბოსნიიდან და სტამბოლიდან მოყოლებული კონია და ირანამდე, ცენტრალურ და სამხრეთ აზიაში მუსლიმები ცხოვრობდნენ, სუნთქავდნენ და მათი განუყოფელი ნაწილი იყო". ამ სულიერი განწყობების რელიგიური კონტექსტიდან გამოცალკევებას მძიმე შედეგები მოსდევს. ისლამი ხშირად ერთგვარ "დაავადებად" აღიქმება და ბევრი თანამედროვე პოლიტიკოსის აზრით, დასავლელი და თეთრკანიანი ჯგუფების გარდა, ცივილიზაციის განვითარებაში სხვებს წვლილი არც კი შეუტანიათ.

ბარკსი თვლის, რომ რუმის შემოქმედებაში რელიგია მეორეხარისხოვანია. "რელიგია ყოველთვის დავის საგანია. ყველას თავისი სიმართლე აქვს და ამაზე კამათი აბსურდულია, ამ ქვეყანას ხომ ყველა ერთად მოვევლინეთ. რუმის პოეზია ჩემი გულისნადების გამჟღავნებაში მეხმარება", — ამბობს იგი. ამ მოსაზრებაში, შესაძლოა, პოეზიისადმი რუმისეული მიდგომაც დავინახოთ, ვინაიდან იგი ხშირად არგებდა ყურანისეულ ტექსტებს სპარსული პოეზიის რითმსა და ლექსთწყობას.თუმცა, საქმე იმაშია, რომ სპარსი მკითხველები ამ ტაქტიკას აღიქვამდნენ, ამერიკელები კი ისლამურ ფაბულას არ იცნობენ. საფი რუმის შემოქმედების ყურანისაგან განცალკევებას მილტონის ბიბლიის გარეშე კითხვას ადარებს. რუმი ერეტიკოსადაც რომ ჩავთვალოთ, ისლამური კონტექსტი მაინც უნდა გავითვალისწინოთ, ვინაიდან საუკუნეების წინ ამ კულტურაში არაორთოდოქსულობისთვის ადგილი გამოინახა. რუმის სტრიქონები არა მხოლოდ რელიგიური შრეებითაა შექმნილი, არამედ ისლამური განსწავლულობის ისტორიულ დინამიკასაც ასახავს.

რუმი ყურანს, ჰადისებსა და ზოგადად რელიგიას შემეცნებითად უდგებოდა, რაც ტრადიციული ტექსტების ფონზე საკმაოდ პროვოკაციული გახლდათ. ბარკსის ნათარგმნ ერთ ცნობილ ციტატაში ვკითხულობთ: "ცოდვისა და უცოდველობის მიღმა უზარმაზარი სივრცეა. მე შენ იქ შეგხვდები". ორიგინალ ტექსტში "ცოდვა" და "უცოდველობა" არსადაა ნახსენები. სინამდვილეში, რუმი iman-ს (რელიგიას) და kufr-ს (ურწმუნოებას) იყენებს. იმ ეპოქაში მუსლიმი სწავლულის განცხადება, რომ რწმენა რელიგიურ კანონებში კი არა, უფრო ამაღლებულ ადგილას — თანაგრძნობასა და სიყვარულში ძევს, ძალიან ბევრს ნიშნავდა. ის, რაც დღეს ბუნებრივად მიგვაჩნია, 700 წლის წინ მხოლოდ რუმისეული ინტერპრეტაცია გახლდათ.

თუმცა, მსგავსი იდეები მხოლოდ რუმის არ ჰქონია. პოეტის შემოქმედება უნიკალური სიტყვამახვილობით ასახავს სულიერებასა და ინსტიტუციონალიზებულ რწმენას შორის იმ პერიოდში მიმდინარე დაპირისპირებას. "ისტორიულად, მუსლიმთა წარმოსახვის განვითარებაში ყველაზე დიდი როლი ყურანის შემდეგ რუმისა და ჰაფეზის პოეზიამ ითამაშა", — ამბობს საფი. სწორედ ამიტომ მოაღწია გადამწერების დახმარებით ხელიდან ხელში დღემდე რუმის ვრცელმა შემოქმედებამ.

მწერლისა და მთარგმნელის, სინან ანტუნის თქმით, "ენა მხოლოდ კომუნიკაციის საშუალება კი არა, მეხსიერების, ტრადიციებისა და მემკვიდრეობის საცავია". მთარგმნელების, როგორც კულტურებს შორის შუამავლების, მისია არსებითად პოლიტიკური ხასიათისაა. სწორედ მათ უნდა იპოვონ გზა, რომლითაც მე-13 საუკუნის სპარსი პოეტის შემოქმედება თანამედროვეთათვის გასაგები გახდება, თუმცა არც დედანს უნდა გადაუხვიონ. სწორედ ამ შემთხვევაში გაიცნობდა მკითხველი შესაბამისად შარიათის სწავლულს, რომელიც ამავდროულად მსოფლიოში ერთ-ერთ ყველაზე პოპულარულ სასიყვარულო ლექსებსაც წერდა.

ჯავიდ მოჰადედმა გადაწყვიტა, მასნავის ექვსივე წიგნი ხელახლა და სრულად ეთარგმნა. მის თარგმანში რუმის მიერ პოემაში არაბულად ჩართული ყურანი და სხვა ისლამური ტექსტები დახრილი შრიფტითაა გამოყოფილი. თარგმანს მრავალი შენიშვნა აქვს დართული. ახალი თარგმანების წაკითხვა საკმაოდ შრომატევადია და უკვე ნაცნობის ახალი კუთხით დანახვის უნარსაც მოითხოვს. თუმცა, თარგმანის მიზანიც ხომ ისაა, უცხო გაგვაცნოს. როგორც პროფესორი კეშავარზი ამბობს, თარგმანი იმას შეგვახსენებს, რომ "ყოველივეს აქვს ფორმა, ისტორია და კულტურა. ამ მხრივ არც ისლამია გამონაკლისი".

აღსანიშნავია, რომ ჯალალ ედ-დინ რუმის ეს ექვსტომეული არსთა მესნევის სახელწოდებით გიორგი ლობჟანიძის მიერ ქართულადაც სრულად ითარგმნება და უკვე ორი წიგნი გამოიცა კიდეც.