მრავალი ჩვენგანი პანდემიას სახლში "ემალება". ამ პირობებში ალბათ ხშირად იჭერთ თავს იმაზე ფიქრისას, თუ რას გააკეთებდით ახლა, ვირუსი რომ არ ყოფილიყო. ამის შემდეგ კი საათებს ატარებთ ახალი ამბების კითხვაში, პროგნოზების მოსმენასა და იმის გარკვევაში, რას ამბობენ ექსპერტები კრიზისის შესახებ. საბოლოოდ, იმაზე ფიქრში, თუ რა შეიძლებოდა მომხდარიყო და რა შეიძლება მოხდეს, მთელ დღეს ფლანგავთ, რაც გაღიზიანებულს და გამოფიტულს გტოვებთ.

რაც უფრო იწელება კარანტინი, სულ უფრო მეტი ადამიანი გრძნობს თავს ასე. მართლაც, ძალიან ბევრი რამ დაგროვდა, რაც ძველი, ყოველდღიური ცხოვრებიდან გვენატრება — გამოსაშვები საღამოები, ქორწილები, ოჯახური შეკრებები, რელიგიური დღესასწაულები. მომავალი კვირებისა და თვეების პროგნოზი კი ბურუსით არის მოცული.

რა თქმა უნდა, სრულიად ბუნებრივია, თავს ასე გრძნობდეთ. თუმცა ზოგიერთი ჩვენგანი ამ გრძნობებს შედარებით უფრო მძაფრად განიცდის, რისი მიზეზიც მცირე კოგნიტური შეცდომების დაშვებაა. საბედნიეროდ, ცოდნითა და გავარჯიშებით ამ შეცდომების გამოსწორება მარტივია. ამგვარად ჩვენ შევძლებთ, გავაუმჯობესოთ ამჟამინდელი შეხედულება მიმდინარე სიტუაციაზე და მომავალისთვისაც ვისწავლოთ, როგორ ვიყოთ უკეთესი მოაზროვნეები.

პირველი შეცდომა: იმედგაცრუება სინანულში გეშლებათ

ადამიანებს ზოგადად სძულთ იმედგაცრუება და მის თავიდან ასარიდებლად მაქსიმუმს აკეთებენ. მაგალითად, შორეული მგზავრობისას მანქანაში საწვავით ნახევრად სავსე ავზი ზოგისთვის შეიძლება იმის უტყუარი ნიშანი იყოს, რომ ბენზინი შუა გზაზე გაუთავდება; ამიტომ, მთელი ღამის გზაზე გატარება რომ მოუწიოთ, დილამდე ტრასიდან გადაყენებულ მანქანაში დარჩენას ამჯობინებენ. ამგვარი საქციელის გამართლება ისაა, რომ თუ ყველაზე უარესს წარმოიდგენ, ნაკლები იქნება იმედგაცრუების შანსი. ფსიქოლოგები ამას მიკერძოებით მოსალოდნელ შედეგს უწოდებენ და ამბობენ, რომ ადამიანებისთვის უფრო მნიშვნელოვანია იმედგაცრუების თავიდან აცილება, ვიდრე წარმატების რწმენა.

ერთ-ერთ ექსპერიმენტში იმ ადამიანების თითქმის 90-მა პროცენტმა, რომელთაც ისედაც ჰქონდათ ხუთდოლარიანი სასაჩუქრე ბარათის მოგების ოთხმოცდახუთპროცენტიანი შანსი, შანსების 97 პროცენტამდე გასაზრდელად კომპიუტერთან დამატებითი დავალებები შეასრულეს. თუმცა გაცილებით ნაკლებ მონაწილეს — დაახლოებით, 60 პროცენტს — გაუჩნდა იმავე დავალებების შესრულების სურვილი მაშინ, როდესაც სასაჩუქრე ბარათის მოგების შანსები თავიდანვე დაბალი იყო (მეორე შემთხვევაში, დავალებების შესრულებით შანსები 3 პროცენტიდან 15 პროცენტამდე იზრდებოდა).

მაგრამ იმედგაცრუება მეორე არასასიამოვნო ემოციას, სინანულს, ჰგავს. ამ ორის ერთმანეთში არევა ძალიან მარტივია: ორივე მოიცავს სურვილს, რაღაც უკეთესი მომხდარიყო. ამიტომ მრავალი ფსიქოლოგიური ექსპერიმენტი ამ ორს სინონიმებადაც კი იყენებს. მართლაც, ადამიანის ტვინი ხშირად იმედგაცრუებასა და სინანულს მსგავსად — რუმინაციისა და კონტრფაქტობრივი ფიქრის მეშვეობით ამუშავებს. რუმინაცია — პირდაპირი მნიშვნელობით, "ძროხების მიერ ბალახის ცოხნა" — ჩვენს თავებში მომხდარის მრავალჯერ გადათამაშებას ნიშნავს; ხოლო კონტრფაქტობრივი ფიქრი სიტუაციების სხვაგვარი სცენარებით განვითარების წარმოდგენას მიემართება. სწორედ ამას ვაკეთებთ ჩვენ, როდესაც საკუთარ ცხოვრებას კარანტინის გარეშე წარმოვისახავთ და იმაზე ვიწყებთ ფიქრს, თუ რას მოვიმოქმედებდით ახლა, პანდემია რომ არ დაგვტყდომოდა თავს.

რუმინაცია და კონტრფაქტობრივი ფიქრი ექსკლუზიურად ადამიანური უნარებია, რომლებიც, სინანულის შემთხვევაში, გვაძლევენ შესაძლებლობას, ვისწავლოთ შეცდომებზე და განვვითარდეთ. წარმოიდგინეთ, რომ ბიზნესშეხვედრაზე რაღაც სისულელე თქვით და თქვენმა უფროსმა ეს არ მოიწონა. თქვენ დარჩენილი დღის განმავლობაში ამ ინციდენტს თავში ატრიალებთ და ფიქრობთ, რა მოხდებოდა, რამე სხვა რომ გეთქვათ. თუკი ეს სინანული აკვიატებაში არ გადაგეზრდებათ, ის სასარგებლოა, რადგანაც ავარჯიშებს თქვენს ტვინს იმაში, რომ სხვა დროს სხვანაირად მოიქცეს.

აი, იმედგაცრუების დროს კი რუმინაციასა და კონტრფაქტობრივ ფიქრს ჩვენთვის კარგი არაფერი მოაქვს. ამის მიზეზი იმედგაცრუებასა და სინანულს შორის არსებული მცირე, თუმცა მნიშვნელოვანი განსხავებაა, რაც ქმედების სუბიექტში გამოიხატება. კვლევა აჩვენებს, რომ როდესაც განვიცდით სინანულს, ჩვენ ვფიქრობთ, რომ უკეთესად უნდა მოვქცეულიყავით. იმედგაცრუების შემთხვევაში კი განცდილი დანაკლისის მიზეზი ჩვენი კონტროლის სფეროს მიღმაა. უშედეგოა იმ სიტუაციაზე ჰიპოთეტური სცენარების განუწყვეტლად წარმოდგენა, რომელზეც გავლენა არ გვაქვს; ეს, უბრალოდ, ქმნის მანკიერ წრეს, რომელიც იმედგაცრუებას მეტად აძლიერებს და სულ უფრო გვაუბედურებს.

მოკლედ რომ ვთქვათ, იმის შესახებ რუმინაცია, თუ რას გააკეთებდით ახლა, კორონავირუსის პანდემია რომ არ ყოფილიყო, დროის დესტრუქციული ფლანგვაა.

მეორე შეცდომა: გაურკვევლობა რისკში გეშლებათ

რატომ ვატარებთ ამდენ დროს კორონავირუსის შესახებ ინფორმაციის მიღებაში? უმეტესობა ჩვენგანი მეცნიერი არაა და არც პანდემიასთან დაკავშირებულ პროექტებზე მუშაობს. მიუხედავად ამისა, ჩვენ ყოველდღე ვამოწმებთ, ხომ არ დაიწყო ინფიცირების შემთხვევებისა და სიკვდილიანობის მრუდმა დადაბლება და საათობით ვუსმენთ ექსპერტების ინტერვიუებს, სადაც ისინი პანდემიის ტრაექტორიასა და ნორმალურ ცხოვრებასთან დაბრუნების სავარაუდო დროზე საუბრობენ.

ამ დროს ჩვენ მეორე კოგნიტურ შეცდომას ვუშვებთ: გაურკვევლობა რისკში გვეშლება. გაურკვევლობა უცნობ შესაძლო შედეგებსა და, შესაბამისად, შეუცნობელ ალბათობებს მოიცავს. რისკი კი განსაზღვრულ შესაძლო შედეგებსა და ისეთ ალბათობებს მოიცავს, რომელთა პროგნოზირებაც შეგვიძლია. რისკი არაა მაინცდამაინც საშიში, რადგანაც მისი განკარგვა შეგვიძლია — მეტიც, რისკის მართვა სადაზღვევო ბიზნესის მთავარი საქმეა. გაურკვევლობა, მეორე მხრივ, საშიშია, რადგან შეუძლებელია მისი განკარგვა: ჩვენ ვერ გავზომავთ შეუცნობლის მოხდენის შესაძლებლობის ხარისხს და მის შედეგებს.

ამჟამად COVID-19 გაურკვევლობა უფროა, ვიდრე რისკი. დაგვემართება ვირუსი? რა მოხდება, თუ კი? როდის დასრულდება ეს კრიზისი? ეკონომიკური რეცესია გარდაუვალია? ადამიანებს აზრებისა და ინფორმირებული ვარაუდების გამოთქმა კი შეუძლიათ, მაგრამ ამ კითხვებზე ზუსტი პასუხები არავინ იცის.

ბუნებრივია, რომ ინფორმაციის ჭარბი მიღების გზით ვცდილობთ, გაურკვევლობა რისკად გარდავქმნათ. ამიტომ ვუსმენთ დაუსრულებლად საინფორმაციო გამოშვებებს, სადაც ინტერვიუს ჩვენზე მხოლოდ ოდნავ მეტი ცნობების მქონე ადამიანებს ართმევენ და ვათვალიერებთ ინტერნეტს ვარაუდების მოსაძიებლად. ჩვენ ვფიქრობთ, რომ თუ რაიმეზე საკმარის ინფორმაციას მივიღებთ, ზუსტად შევძლებთ რისკების განსაზღვრას.

მაგრამ ეს ყველაფერი უშედეგოა. ის ინფორმაცია, რომელიც კორონავირუსის შესახებ ამჟამად გვაქვს, არასრულია. და ჩვენ რისკების გაგების მაგივრად უფრო და უფრო დიდ გაურკვევლობაში ვტოპავთ. ამ ყველაფრის რამდენიმე საათის განმავლობაში კეთების შემდეგ ჩვენ უფრო მეტად გვიპყრობს შფოთვა, ვიდრე იქამდე განვიცდიდით.

როგორ ავირიდოთ თავიდან ეს ორი შეცდომა

ამ ორი პრობლემის გადასაწყვეტად მიჰყევით შემდეგ სამ ნაბიჯს: გაიაზრეთ, განაცალკევეთ, გადაწყვიტეთ.

იმედგაცრუების შემთხვევაში, პირველ რიგში, გაიაზრეთ ის ფაქტი, რომ ეს ემოცია რაღაცების დანაკლისითაა გამოწვეული — ამას რომ არ გრძნობდეთ, გასაკვირიც კი იქნებოდა. ამის შემდეგ იმედგაცრუების სინანულისგან გასაცალკევებლად მიმდინარე გლობალურ კატასტროფაში თქვენს როლზე დაფიქრდით. მიაქციეთ ყურადღება: მიუხედავად იმისა, რომ გლობალური კატასტროფა უშუალოდ გეხებათ, მის გამოწვევაში თქვენ პირადად არავითარი წვლილი არ მიგიძღვით, ამიტომ ამის შესახებ რუმინაცია და კონტრფაქტობრივი ფიქრი უშედეგოა. და ბოლოს, გადაწყვიტეთ, რომ იმედგაცრუებას არ მისცემთ უფლებას, ზეგავლენა იქონიოს იმაზე, რისი გაკონტროლებაც შეგიძლიათ.

ეს ნაბიჯები გაურკვევლობასთან თანაცხოვრებაშიც დაგეხმარებათ. დაიწყეთ იმის გააზრებით, რომ არ იცით, რა მოხდება ამ კრიზისის განმავლობაში. შემდეგ გამოაცალკევეთ ერთმანეთისგან ის, რისი ამჟამად ცოდნაც შეიძლება და ის, რაზეც ზუსტი ცნობები არ არსებობს. შესაბამისად, გააცნობიერეთ, რომ ინფორმაციის ჭარბი მოხმარებით ცოდნის დეფიციტს ვერ აღმოფხვრით — გაურკვევლობას რისკად ტელევიზორთან უფრო მეტი დროის გატარებით ვერ გადააქცევთ, რადგანაც სიზუსტე, რომელსაც ეძებთ, ამ ეტაპზე მიუღწეველია. და ბოლოს, მიუხედავად იმისა, რომ არ იცით, რა მოხდება შემდეგ კვირას ან შემდეგ თვეს, გაიაზრეთ, რომ ახლა ცოცხალი და ჯანმრთელი ხართ და უარი თქვით დღევანდელი დღის ფუჭად გაფლანგვაზე (კიდევ ერთი პრაქტიკული რჩევა: ინფორმაციის მიღება დილაობით ნახევარ საათამდე დაიყვანეთ და მოერიდეთ სოციალურ ქსელებს გარდა იმ შემხთვევებისა, როდესაც მათ მეგობრებთან საკონტაქტოდ იყენებთ — და არ დაუშვათ გამონაკლისები).

იმედგაცრუებასა და გაურკვევლობას ვერსად გავექცევით, თუმცა ისინი ტანჯვაში არ უნდა გადავზარდოთ. იმის შესახებ რუმინაცია, თუ რა შეიძლება მომხდარიყო და რა შეიძლება მოხდეს, აუცილებლად გაგრძნობინებთ თავს უბედურად. თუ პანდემიისას ამ ორი მენტალური შეცდომის გამოსწორებას შეძლებთ, უფრო ბედნიერი იქნებით დღეს და მომავალშიც მსგავს გამოწვევებს უკეთ მომზადებული შეხვდებით.

ამავე თემაზე:

როგორ შევაჩეროთ არასასურველი ფიქრები? — თერაპევტების 13 რჩევა.