1986 წლის 26 აპრილს, კაცობრიობის ისტორიაში ყველაზე დიდი ტექნოგენური კატასტროფა მოხდა. ჩერნობილის ატომური ელექტროსადგურის მეოთხე ბლოკზე მომხდარი აფეთქების შედეგად სხვადასხვა რადიაოაქტიური ნივთიერება ატმოსფეროში გაიტყორცნა. მოიწამლა ასობით ათასი კვადრატული კილომეტრი და ტრაგიკულად შეიცვალა მილიონობით ადამიანის ცხოვრება. სამუდამოდ შეიცვალა დამოკიდებულება ატომურ ენერგეტიკასთან, ჩერნობილის ავარიამ გამოააშკარავა, თუ რამდენად მასშტაბური და გრძელვადიანი შეიძლება იყოს ატომურ ობიექტზე მომხდარი კატასტროფის შედეგები.

— ეს გასამხედროებული სახანძრო პუნქტია? რა იწვის თქვენთან ?

— აფეთქებაა მთავარ კორპუსში მესამე და მეოთხე ბლოკებს შორის.

— ადგილზე არიან ადამიანები?

— დიახ!

ეს საუბარი ცენტრალური სახანძრო დანაყოფისა და გასამხედროებული სახანძრო დანაყოფის ოპერატორებს შორის 26 აპრილს, ღამის ორის ნახევარზე შედგა. კატასტროფის ადგილას პირველები ადგილობრივი მეხანძრეები, ვლადიმერ პრავიკი და ვიქტორ კიბენოკი მივიდნენ, ისინი ხანძარს ყოველგვარი სპეცაღჭურვილობის გარეშე, ჩვეულებრივი ბრეზენტის უნიფორმით აქრობდნენ. პირველ წუთებში კიბენოკმა და პრავიკმა ხანძრის ლოკალიზება და მესამე ბლოკის გადარჩენა შეძლეს. ორივე მათგანი მწვავე სხივური დაავადების შედეგად 11 მაისს გარდაიცვალა, ორივე მეხანძრე 23 წლის იყო.

ატომური ელექტროსადგური თვისობრივად ჩვეულებრივი სამოვარის მსგავსი პრინციპით არის მოწყობილი. სამოვარის ავზში ვერტიკალური მილი გადის, სწორედ აქ იყრება ნახერხი და გირჩი, რაც მოგვიანებით ნახშირად იქცევა, რომელიც სამოვარში არსებულ წყალს ადუღებს.

ჩერნობილის სადგურზე არსებული ატომური რეაქტორი წააგავდა დიდ ავზს, რომლის სიმაღლეც 7 მეტრია, ხოლო დიამეტრი 12. სამოვარში ერთი მილი გადის, სამოვარისგან განსხვავებით, ჩერნობილის ატომურ რეაქტორში 1683 მილი გადიოდა. რეაქტორის ავზში წყლის ნაცვლად გრაფიტის ბლოკებია განთავსებული, ხოლო წყალი კი ხსენებულ მილებში გაედინება. სწორედ, ამ წყლის მილებში გადის კიდევ უფრო წვრილი, თითის დიამეტრის მომცრო მილები, რომელშიც განთავსებულია სითბოს გამომყოფი ელემენტები, ან სხვაგვარად "ატომური სამოვარის" ნახშირი.

ყველაზე ხშირად, სითბოს გამომყოფ ნივთიერებად ურანის გამდიდრებულ დიოქსიდს იყენებენ. ამ მილებში მიმდინარეობს ჯაჭვური რეაქცია, ურანის ბირთვების დაყოფა, ამის შედეგად გამოიყოფა სითბო, რომელიც ათბობს წყალს, ხოლო ამის შედეგად წარმოქმნილი ორთქლი ელექტროენერგიის გენერატორის ტურბინებს ატრიალებს.

ავზის ამოცანა ერთადერთია, რაც შეიძლება სწრაფად აადუღოს წყალი, მაგრამ რეაქტორის მუშაობის პროცესი მკაცრად უნდა კონტროლდებოდეს. იმის გასაგებად, თუ როგორ კონტროლდება რეაქტორის მუშაობა, რამდენიმე სიტყვა ჯაჭვური რეაქციის შესახებაც უნდა ვთქვათ. ბირთვული საწვავის ტაბლეტები შეიცავს ურან U-235-ის იზოტოპის ატომებს, ამ ატომების წილი საერთო მასის დაახლოებით 2 პროცენტია.

როდესაც, ასეთი ატომის ბირთვს ნეიტრონი ეჯახება, იზოტოპი კიდევ რამდენიმე ატომად იშლება. ამ პროცესის შედეგად ახალი ნეიტრონი გამოიტყორცნება. ამ ახალი გამოტყორცნილი ნეიტრონების ნაწილი იკარგება, თუმცა ნაწილი კვლავ ურანის იზოტოპებს ეჯახება და დაყოფის პროცესი გრძელდება, შესაბამისად, გრძელდება ჯაჭვური რეაქციაც. თითოეულ დაყოფას თან სდევს ენერგიის მასის გამოყოფა, სწორედ ეს ადუღებს წყალს რეაქტორში. ბირთვული საწვავის უმცირეს რაოდენობასაც კი, შეუძლია გამოყოს ენერგია, რომელიც ნახევარი ტონა ნახშირის დაწვის შედეგად წარმოქმნილ ენერგიას უტოლდება.

ჯაჭვური რეაქციის გასაკონტროლებლად საჭიროა ნეიტრონების რაოდენობის მკაცრი კონტროლი. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია ახალგამოტყორცნილი ნეიტრონების რაოდენობის კონტროლი, რომლებიც დაყოფის ახალ პროცესს წარმოქმნიან. რაც უფრო მეტი ახალი ნეიტრონი დაიკარგება, მით უფრო ნაკლები დაეჯახება ურანის იზოტოპს. RBMK ტიპის რეაქტორში, რომელსაც ჩერნობილის სადგურზე იყენებდნენ, ნეიტრონების რაოდენობა სპეციალური საკონტროლო ღერძების საშუალებით რეგულირდებოდა.

ღერძები ნეიტრონების ჩამყლაპავი სპეციალური მასალისგან მზადდება. რაც უფრო მეტი ესეთი ღერძია ჩაშვებული რეაქტორის სიღრმეში, მით უფრო ნაკლები ნეიტრონი რჩება ჯაჭვური რეაქციისთვის, შესაბამისად, ნელდება ჯაჭვური რეაქციაც და იკლებს ბირთვული საწვავისგან გამოყოფილი სითბოს რაოდენობაც. რეაქტორის მართვისას მთავარი ამოცანაა ჯაჭვური რეაქცია აკონტროლო დაახლოებით ერთ ამპლიტუდაში, ამისთვის კი საჭიროა, რომ რეაქტორში არსებული ნეიტრონების რიცხვი სტაბილური იყოს.

ათწლეულების განმავლობაში ეს სისტემა სავსებით უსაფრთხოდ მიიჩნეოდა. ადამიანების მხოლოდ მცირერიცხოვანი ჯგუფი თუ უშვებდა ჯაჭვურ რეაქციაზე კონტროლის დაკარგვის შესაძლებლობას. ითვლებოდა, რომ ჯაჭვური რეაქციის შეჩერება რეაქტორის აქტიურ ზონაში საკონტროლო ღერძების ჩაშვებით ყოველთვის შესაძლებელია. ამის გაკეთებისთვის მხოლოდ ღილაკზე ერთი თითის დაჭერა იყო საკმარისი. სწორედ ამ ღილაკს, წარწერით АZ-5 დააჭირა ხელი, სადგურის ერთ-ერთმა ოპერატორმა, 26 აპრილს 1:23 წუთზე.

1986 წლის აპრილში ჩერნობილის ატომურ ელექტროსადგურზე რამდენიმე საცდელი ტესტის ჩატარება იგეგმებოდა. იმ პერიოდში მიმდინარე ცივი ომის პირობებში მტრის მიერ ატომური ელექტროსადგურის ხელში ჩაგდება მოვლენათა განვითარების ერთ-ერთ შესაძლო სცენარად განიხილებოდა. ამ სცენარის მიხედვით, მოწინააღმდეგე ელექტროსადგურს გარე ელექტრომომარაგებისგან თიშავდა, ეს ელექტროობა კი იმ ტუმბოებს სჭირდებდა, რომელიც მილებში წყალს ამოძრავებდა. ამ ტუმბოების უმცირესი დროით გაჩერებაც კი კრიტიკულად საშიში იყო, ხოლო დამზღვევი დიზელ გენერატორი გარე მომარაგების გათიშვიდან ზუსტად 40 წამში ირთვებოდა. ტესტის მიზანი იყო, იმ 40 წამის განმავლობაში, სანამ დამზღვევი გენერატორი ჩაირთვებოდა, ტურბინებს თავად გამოემუშავებინათ ამ დროისთვის საჭირო ელექტროენერგია.

ერთი შეხედვით ჩანდა, რომ ეს შესაძლებელი იყო. ტურბინას, რომელიც ელექტრო მომარაგების გათიშვის შემდეგაც კი ინერციით ტრიალებდა, მიეწოდებინა ტუმბოებისთვის საჭირო ენერგია. ამ ტესტის ჩატარებას მთელ სსრკ-ს ტერიტორიაზე თითქმის ყველა ატომური ელექტროსადგური ცდილობდა, მათ შორის ჩერნობილშიც, თუმცა, ტესტი ყოველ ჯერზე ვარდებოდა.

25 აპრილი პარასკევს ემთხვეოდა და ამ ტესტის ჩასატარებლად იდეალური დღე იყო, იწყებოდა უქმეები და ელექტროენერგიის უწყვეტი მომარაგება კრიტიკულად მნიშვნელოვანად აღარ იყო. ამის გარდა, ეს იყო ბოლო უქმეები მთავარ საბჭოთა დღესასწაულამდე, პირველ მაისამდე, შესაძლებელი იყო ამ თარიღის ახალი შრომითი მიღწევით შეხვედრა. ეს იყო პრემიის, დაწინაურების, ან გარდამავალი წითელი დროშის მიღების საკითხი.

მოწმეთა ჩვენებების და ოპერაციული ჟურნალის გადარჩენილი ჩანაწერების მეშვეობით, თითქმის წუთობრივ რეჟიმშია ცნობილი აფეთქებამდე განვითარებული მოვლენების შესახებ.

ტესტი ჩერნობილის სადგურზე 25 აპრილს, დღის პირველი საათისთვის დაიწყო, ამისთვის საჭირო იყო რეაქტორის თერმული სიმძლავრის შემცირება. დღის ორი საათისთვის რეაქტორის სიმძლავრე ორჯერ, 1600 მეგავატამდე შემცირდა. წინასწარ დამტკიცებული პროგრამის შესაბამისად, გამოირთო კონდენსაციის ავარიული სისტემა. სადგურის ოპერატორებს რეაქტორის სიმძლავრე 700-1 000 მეგავატამდე უნდა შეემცირებინა. სწორედ, ამ სიმძლავრეზე იგეგმებოდა მთავარი ტესტის ჩატარება, თუმცა, კიევენერგოს დისპეჩერმა ტესტის რამდენიმე საათით შეჩერება მოითხოვა, სამუშაო დღე გრძელდებოდა და საწარმოებს ელექტროენერგია ესაჭიროებოდა. საბოლოოდ, რეაქტორის სიმძლავრის შემცირება პარასკევს, ღამის 11 საათის შემდეგ გაგრძელდა. 00:05 წუთზე რეაქტორის სიმძლავრე 720 მეგავატს უტოლდებოდა.

ამ მომენტამდე, ტესტი ჩვეულ რეჟიმში მიმდინარეობდა. ოპერატორებმა კვლავ გააგრძელეს რეაქტორის სიმძლავრის შემცირება, 00:28 წუთზე სიმძლავრე 500 მეგავატამდე შემცირდა. იმ მომენტში, როდესაც რეაქტორი ავტომატური მართვის რეჟიმიდან ხელით მართვის რეჟიმში უნდა გადასულიყო, რეაქტორის სიმძლავრე მოულოდნელად 30 მეგავატამდე დაეცა. ეს არ იყო სასიამოვნო, თუმცა მსგავსი რამ ადრეც მომხდარა. ცვლის უფროსმა, ანატოლი დიატლოვმა, რომელიც გამოცდას ხელმძღვანელობდა, რეაქტორის გახურებისა და სიმძლავრის გაზრდის ბრძანება გასცა. ამ იდეით უკმაყოფილო დარჩა, მთავარი ინჟინერი ლეონიდ ტოპტუნოვი, რომელიც რეაქტორის სიმძლავრეზე იყო პასუხისმგებელი. მან აღნიშნა, რომ საკონტროლო ღერძების ამოღებით რეაქტორი უმართავი გახდებოდა. ტოპტუნოვმა დიატლოვს შესთავაზა რეაქტორის აქტიურ ზონაში საკონტროლო ღერძები ჩაეშვათ და ამით გამოერთოთ რეაქტორი, თუმცა ტოპტუნოვის აზრი დიატლოვმა არ გაითვალისწინა და რეაქტორის გახურება განაგრძო.

შემდეგი ხუთი წუთის განმავლობაში რეაქტორმა მართლაც გაზარდა სიმძლავრე. ჩავარდნიდან 35 წუთის შემდეგ რეაქტორის სიმძლავრე 200 მეგავატს აღემატებოდა. ამ დროისთვის რეაქტორი მეტნაკლებად სტაბილური იყო. დროგამოშვებით, მართვის პულტის ის ღილაკები, რომლებიც წყლისა და ორთქლის განცალკევებას ემსახურებოდა, წითლად ინთებოდა. ეს ნიშნავდა, რომ სეპარატორები უჩვეულო რეჟიმში მუშაობდა, თუმცა ამ სიგნალებს სათანადო ყურადღება არავინ მიაქცია. სადგურის ერთ-ერთი ოპერატორის, ბორის სტოლიარჩუკის ცნობით, სეპარატორებს პრობლემები ადრეც ჰქონია. ყველა ოპერატორისთვის ცნობილი იყო, რომ რეაქტორის დაბალ სიმძლავრეზე სეპარატორების გაკონტროლება რთული იყო.

1:23 წუთზე სადგურის პერსონალმა ტესტირება დაიწყო, შეწყდა ორთქლის მიწოდება ტურბინებისთვის. რეაქტორის მთავარი ტუმბოები, რომლებიც სისტემაში წყლის მიმოქცევას უზრუნველყოფდა, ამ დროისთვის უკვე ინერციის ხარჯზე მუშაობდა. ტესტის წარმატებით დასრულებისთვის საჭირო იყო ამ რეჟიმის შენარჩუნება შემდეგი 40 წამის განმავლობაში, სანამ დამზღვევი გენერატორები ჩაირთვებოდა. დანამდვილებით უცნობია, თუ რა დაემართა რეაქტორს შემდეგ წამებში.

თითქოს სტაბილურ მდგომარეობაში მყოფმა რეაქტორმა სიმძლავრის აკრეფა დაიწყო. ცნობილია, რომ ტუმბოების კვების გათიშვიდან 34-ე წამზე ერთ-ერთმა ოპერატორმა რეაქტორის გათიშვის გადაწყვეტილება მიიღო და ღილაკ АZ-5-საც დააჭირა. აქტიურ ზონაში საკონტროლო ღერძების სრულად ჩაშვებას ზუსტად 18 წამი ჭირდებოდა, თუმცა მისი მოქმედება მყისიერად უნდა დაწყებულიყო. ჩაქრობის ნაცვლად, რეაქტორმა სიმძლავრის ზრდა განაგრძო. მართვის პულტზე უკლებლივ ყველა ღილაკი განგაშის სიგნალს გადმოსცემდა. აქედან სამ წამში შენობაში ორი აფეთქების ხმა გაისმა. ჩერნობილის მეოთხე ბლოკის ატომური რეაქტორი სრულად განადგურდა.

განადგურდა რეაქტორის 3000-ტონიანი სახურავი, 500-ტონიანი ჩატვირთვის დანადგარი აფეთქების ძალამ 15 მეტრის სიმაღლეზე გაისროლა. ატმოსფეროში გამოიტყორცნა ყველა ნივთიერება, რომელიც რეაქტორის აქტიურ ზონაში მდებარეობდა. ჰაერში აღმოჩნდა გრაფიტი, ცირკონი და ბირთვული საწვავი. ამ ნივთიერებათა მცირე ნაწილაკები ცხელი ჰაერის ნაკადებით 1 000 მეტრის სიმაღლეზე აღიმართა. უფრო დიდი ნაწილაკები აღმოჩენილი იქნა რეაქტორიდან 1 კილომეტრის დაშორებით მდებარე ტბორში. აფეთქების სიმძლავრე ტროტილის ეკვივალენტში 150-200 ტონის ტოლფასი იყო.

ეს იყო ძლიერი და გამანადგურებელი აფეთქება, თუმცა ის არ ჰგავდა ატომური ბომბის აფეთქებას. ჩერნობილზე მომხდარი აფეთქება არ იყო ბირთვული, ის თერმული სახის აფეთქება გახლდათ. აფეთქების სიმძლავრე დაახლოებით ასჯერ უფრო ნაკლები იყო, ვიდრე პირველი ატომური ბომბის, ტრინიტის აფეთქების სიმძლავრე. ინჟინრები აფეთქების შემდეგაც ვერ ხვდებოდნენ, რომ რეაქტორი სრულად განადგურდა. უშუალოდ აფეთქებას მხოლოდ ორი ადამიანი შეეწირა: ტუმბოების ოპერატორი ვალერი ხოდემჩუკი, სავარაუდოდ, ნანგრევებში მოყვა, ცხედრის აღმოჩენა ვერ მოხერხდა. მიღებული ტრავმებისგან გარდაიცვალა სისტემის კიდევ ერთი ინჟინერი ვლადიმერ შაშენოკი.

მომდევნო დღეებში ერთიმეორის მიყოლებით დაიღუპნენ ადამიანები, რომლებმაც საბედისწერო ღამეს რადიაციის სასიკვდილო დოზა მიიღეს. ყველაზე ადრე რადიაციამ სახანძრო დანაყოფის შემადგენლობა შეიწირა. მომდევნო დღეებში მძიმე დასხივებისგან დაიღუპა 25 წლის ალექსანდრ ტოპტუნოვი, რომელიც რეაქტორის ჩავარდნის შემდეგ მის გამორთვას ითხოვდა, ასევე დაიღუპა მისი კოლეგა აკიმოვი. მექანიკოსმა ვალერი პერვაჩენკომ უმძიმესი ხარისხის რადიაციული დამწვრობა მაშინ მიიღო, როდესაც მის კოლეგასა და მეგობარს ვალერი ხოდემჩუკს ეძებდა.

ანატოლი დიატლოვმა, რომელიც საბედისწერო ღამით ცვლის უფრო იყო, რადიაციის უმძლავრესი დოზა მიიღო, თუმცა გადარჩა. მოგვიანებით დიატლოვს 10-წლიან პატიმრობას მიუსჯიან, თუმცა მისჯილი ათი წლიდან დიატლოვი მხოლოდ ოთხს მოიხდის. შეწყალების მრავალჯერ თხოვის შემდეგ, რომლის ხელმომწერთა შორის ცნობილი რუსი მეცნიერი და დისიდენტი ანდრეი სახაროვიც იყო, დიატლოვს გაათავისუფლებენ. ერთ-ერთ უკანასკნელ ინტერვიუში დიატლოვი იტყვის, რომ რეაქტორი უვარგისი იყო ექსპლუატაციისთვის, რომ შეუსაბამობათა იმ რიცხვით, რომელიც რეაქტორს ჰქონდა, მისი აფეთქება გარდაუვალი იყო და რეაქტორი ჯარისკაცის მტკიცე ნაბიჯით გარდაუვალი აფეთქებისკენ მიდიოდა.