ამ მომენტშიც კი, სანამ ამ ტექსტს კითხულობ, დიდი ალბათობით ერთხელ მაინც შეეხე სახეს ისე, რომ ვერ შენიშნე. ადამიანები სახეს დღეში დაახლოებით 800-ჯერ ვეხებით და ეს თითქმის ყოველთვის გაუცნობიერებლად ხდება. ახლა მეცნიერებმა დაადგინეს, რომ ეს გაუცნობიერებელი ჟესტები — განსაკუთრებით მაშინ, როცა ხელი სახის ქვედა ნაწილისკენ მიიწევს — წარმოადგენს გონებრივი სტრესის საიმედო ინდიკატორს ინტენსიური გონებრივი მუშაობისას.

ჰიუსტონის უნივერსიტეტისა და ვირჯინიის ტექნოლოგიური ინსტიტუტის მკვლევრებმა გააანალიზეს 10 აკადემიური თანამშრომლის 170 საათზე მეტი ვიდეოჩანაწერი, რომლებიც საკუთარ ოფისებში ოთხი დღის განმავლობაში მუშაობდნენ. ხელოვნური ინტელექტის გამოყენებით, რომელიც აფიქსირებდა სახეზე თითოეულ შეხებას, და თერმული კამერით, რომელიც სტრესთან დაკავშირებულ ოფლიანობას ზომავდა, ასეთ შედეგამდე მივიდნენ: ადამიანები, რომლებიც ხშირად ერთდროულად ეხებოდნენ ნიკაპს, ლოყებსა და ცხვირს, აჩვენებდნენ ფიზიოლოგიური სტრესის მნიშვნელოვნად უფრო მაღალ დონეს.

ეს ქცევა ევოლუციურ ფესვებს შეიცავს — მსგავს თვითდამამშვიდებელ ჟესტებს მეცნიერები სხვა პრიმატებშიც აკვირდებიან. ნიკაპი, ცხვირი და შუბლი ქმნიან "T-ზონას" — იმ უბნებს, სადაც შეხება ყველაზე ხშირია და სადაც სხეულის თმა და ნერვული დაბოლოებები განსაკუთრებით მჭიდროდაა თავმოყრილი. როდესაც გონებრივი დატვირთვა იზრდება, ხელი ინსტინქტურად მიიწევს ამ ზონებისკენ — შესაძლოა იმიტომ, რომ სტრესულ მომენტებში მათი შეხება კომფორტის განცდას იწვევს.

"სახის ქვედა ნაწილის თვითშეხება სიმპათიკური ნერვული სისტემის გადატვირთვის მკაფიო ინდიკატორია, რაც გონებრივი სტრესის ნიშანია", — წერენ მკვლევრები ნაშრომში, რომელიც 2025 წლის ემოციური გამოთვლისა და ინტელექტუალური ურთიერთქმედების საერთაშორისო კონფერენციაზე წარადგინეს.

სტრესის ტრადიციული გაზომვა გულისცემის მონიტორებით ან ხელზე მიმაგრებული სენსორებით ხდება. სახის შეხება კი მხოლოდ დაკვირვებას საჭიროებს, რაც პოტენციურად გამოსადეგს ხდის სამუშაო გარემოში მონიტორინგისთვის. ამ ქცევის უპირატესობა ისაა, რომ იგი ერთდროულად ასახავს როგორც სტრესის დონეს, ისე ერთ-ერთ მექანიზმს, რომლითაც ადამიანი ამ სტრესს უმკლავდება — ცნობილია, რომ თვითშეხება დამამშვიდებლად მოქმედებს.

კვლევის მიგნებები მოკლედ:

  • როდესაც სამუშაო გონებრივად უფრო მოთხოვნადია, ადამიანები უფრო ხშირად ეხებიან სახის ქვედა ნაწილს — ლოყებს, ნიკაპსა და ცხვირს. ეს ქცევა სტრესის მატებასთან ერთად იზრდება და ხშირად გაუცნობიერებლად ხდება.
  • მკვლევრებმა ცხვირის არესთან მდებარე ტემპერატურისა და ოფლიანობის უმცირესი ცვლილებები დააფიქსირეს, როგორც სხეულის სტრესის რეაქციის ინდიკატორი. რთულ ამოცანებზე მუშაობისას ეს ცვლილებები ძლიერდებოდა და ემთხვეოდა სახის ქვედა ნაწილის უფრო ხშირ შეხებებს.
  • მიმიკები ამ შემთხვევაში დიდად არ იყო დამხმარე — ადამიანები ხშირად "ნეიტრალურად" ან "მკაცრად" გამოიყურებოდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ სტრესის დონე იზრდებოდა. თვითშეხება უკეთესად ასახავდა დაძაბულობას.

როგორ აკვირდებოდნენ მკვლევრები რეალურ დროში

მკვლევრებმა აიყვანეს ექვსი მამაკაცი და ოთხი ქალი — დოქტორანტებიდან პროფესორებამდე. თითოეული მათგანი დათანხმდა, რომ ოთხი დღის განმავლობაში საკუთარი ოფისიდან მუშაობისას კამერით დაკვირვებოდნენ — ძირითადად კითხვისა და კვლევითი ტექსტების წერისას.

გამოყენებული იყო სამი ტიპის კამერა:

  • თერმული კამერა ზომავდა ცხვირის არესთან ოფლიანობას (პერინაზალურ ოფლიანობას), რომელიც სტრესისას ჩნდება;
  • ჩვეულებრივი ვიდეოკამერა აღრიცხავდა მიმიკებსა და სახის შეხებებს;
  • ჭერზე დამონტაჟებული კამერა კი აფიქსირებდა სმარტფონის გამოყენებას ან მაგიდიდან დაშორების მომენტებს.

როდესაც ხელის პოზიცია სახის არესთან ემთხვეოდა, სისტემა ავტომატურად აფიქსირებდა "სახეზე შეხების" ეპიზოდს და ასახელებდა კონკრეტულ ზონას. შემდგომ მკვლევრებმა ხელით გადაამოწმეს 2000 შემთხვევითი კადრი (თითოეულ მონაწილეზე დაახლოებით 200) და აღმოაჩინეს, რომ ხელოვნურმა ინტელექტმა შეხება 94%-იანი სიზუსტით გამოიცნო.

ერთმა აშკარა ტენდენციამ მეთოდოლოგიის სისწორე დაადასტურა: მონაწილეები ძირითადად მარცხენა მხარეს ეხებოდნენ, რაც შეესაბამება ადრინდელ კვლევებს — ადამიანები სპონტანური შეხებისთვის უფრო ხშირად იყენებენ არადომინანტურ ხელს.

სახეზე შეხების რომელი ტიპი მიანიშნებს გონებრივ სტრესზე

მკვლევრებმა ათასობით შემთხვევა გაანალიზეს და შეადარეს თერმული კამერით დაფიქსირებულ სტრესის ნიშნებს. მათ შექმნეს სტატისტიკური მოდელი, რომელიც ითვალისწინებდა სამუშაოს ტიპს, სმარტფონის გამოყენების დროს, შესვენებების სიხშირეს, სამუშაოსადმი დამოკიდებულებას და პიროვნულ მახასიათებლებს.

შედეგებმა აჩვენა, რომ სახეზე სხვადასხვა ადგილას შეხება განსხვავებულ ფუნქციას ასრულებს:

  • შუბლზე შეხება ხშირად კონცენტრაციისას ხდება,
  • თვალების ფშვნეტა — დაღლილობისას,
  • ხოლო ნიკაპზე, ლოყასა და ცხვირზე ერთდროული შეხება — სტრესისას.

გარდა ამისა, სხვა ქცევებიც სტრესთან იყო კავშირში: მონაწილეები საშუალოდ დროის 68%-ს კითხვასა და წერაში ატარებდნენ — რაც მაღალი კოგნიტიური დატვირთვის ნიშანია და სწორედ ამ დროს აღინიშნებოდა სტრესის მატება.

სმარტფონის გამოყენებაც უკავშირდებოდა სტრესს: ისინი ტელეფონს დროის დაახლოებით 3%-ის განმავლობაში ამოწმებდნენ, და ეს ეპიზოდები ხშირად ემთხვეოდა სტრესის გაზრდილ მაჩვენებლებს. გაურკვეველია, იწვევს თუ არა სტრესი ტელეფონის შემოწმებას თუ პირიქით, მაგრამ კორელაცია არსებობს.

სტანდარტული ფსიქოლოგიური ტესტებით — State-Trait Anxiety Inventory და NASA Task Load Index — დადგინდა, რომ გონებრივი დატვირთვა და ძალისხმევა მაღალი იყო (შეფასება 20-დან საშუალოდ 12 და 11.6), ფიზიკური დატვირთვა კი დაბალი (5.3), რაც საოფისე გარემოს შეესაბამება. მიუხედავად ამისა, დაბალი იყო ფრუსტრაციის დონე — მხოლოდ 6.2, რაც მიუთითებს, რომ მაღალი გონებრივი დატვირთვა ძლიერი უარყოფითი ემოციების გარეშე მიმდინარეობდა.

ინდივიდუალური განსხვავებები — რატომ ეხება სახეს ზოგი უფრო ხშირად

ოთხდღიანი დაკვირვების განმავლობაში გამოიკვეთა ინდივიდუალური სხვაობებიც: ორი მონაწილე სახეს ბევრად უფრო ხშირად შეეხო, ვიდრე სხვები — ე.წ. "მაღალშეხების" კატეგორია, რომელიც ადრინდელ ფსიქოლოგიურ კვლევებშიც არსებობს. ერთი ქალი კი უაღრესად იშვიათად შეეხო სახეს, რაც მიუთითებს თვითდამშვიდების სხვადასხვა სტრატეგიებზე.

2022 წლის კვლევამ აჩვენა, რომ ადამიანებისთვის, რომლებიც ჩვეულებრივ ხშირად ეხებიან სახეს, შეხების აკრძალვამ მეხსიერების მუშაობა გააუარესა და ტვინის აქტივობის ნიმუშები შეცვალა. ცვლილებები ფიზიკურ შეხებამდე მოხდა, რაც ნიშნავს, რომ თვითშეხებისკენ მოძრაობა თავადაც ემოციური რეგულაციის მექანიზმია.

ასეთი თვითშეხების სტრატეგიები მხოლოდ ტვინის გარკვეული განვითარების შემდეგ ყალიბდება: მაგალითად, ერთმა კვლევამ აჩვენა, რომ პუბერტატამდელ და პუბერტატშემდგომ გოგონებს შორის განსხვავებული თვითშეხების ნიმუშები არსებობს — უფროს ასაკში ორი ტიპი ემოციურ თვითრეგულაციას ემსახურება, ერთი კი კომუნიკაციურ ფუნქციას.

როდესაც ეს ქცევა ბუნებრივ სამუშაო გარემოში უწყვეტად იზომება, ის გონებრივ სტრესს უფრო ზუსტად ასახავს, ვიდრე მიმიკები — რადგან მიმიკების კონტროლი შეგნებულად შეიძლება, ხოლო თვითშეხება უმეტესად გაუცნობიერებლად ხდება.

პრაქტიკული გამოყენება სამუშაო გარემოში

მკვლევრები ხაზს უსვამენ, რომ მათი დასკვნები ეხება მხოლოდ ინდივიდუალურ გონებით მუშაობას, და არა კომუნიკაციას ან სოციალურ სიტუაციებს, სადაც სახის შეხებას სხვა ფუნქცია აქვს. მიუხედავად იმისა, რომ კვლევა მხოლოდ 10 მონაწილეს მოიცავდა, მისი ღირებულება მდგომარეობს სიღრმეში — 170 საათის განმავლობაში წამიერად დაფიქსირებული მონაცემების რაოდენობაში — და სიფართოვეში — სხვადასხვა ასაკისა და პოზიციის მკვლევართა ჩართვაში.

სამუშაო გარემოში სტრესის მონიტორინგისას სახის შეხება შეიძლება გახდეს ფასეული სიგნალი, რომელიც მუშაობს უბრალო კამერითაც — ფიზიკურ სენსორებთან შედარებით, რომლებიც სხეულთან კონტაქტს საჭიროებენ.

საბოლოოდ: სახეზე 800 ყოველდღიური შეხება უბრალო ჩვევა არ არის — ეს სხეულის მცდელობაა, თავადვე დაიცვას თავი გონებრივი დაძაბულობისგან და გამოავლინოს ის, რასაც სახის გამომეტყველება ვერ აჩვენებს.