ქართული ოცნების ახალ საკანონმდებლო ინიციატივას ფსიქიკური ჯანმრთელობის მქონე პირთა რეესტრის შექმნის შესახებ ფსიქოთერაპევტი ლოლა ლოლაძე საზიანოდ, არაეთიკურად და მიუღებლად მიიჩნევს. ის წერს, რომ "მცდელობა, რომლის მიზნადაც განისაზღვრება ადამიანების ჯანმრთელობის მდგომარეობის საფუძველზე იდენტიფიკაცია და კატეგორიზაცია, ადამიანების ტკივილის აღრიცხვის ობიექტად ქცევა, წინააღმდეგობაშია ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებთან, სამედიცინო ეთიკასთან და კონფიდენციალურობის საერთაშორისო სტანდარტებთან".

მისივე თქმით, "ასეთი რეესტრი ზრდის სტიგმას, ამცირებს მკურნალობაზე მიმართვიანობას, შლის ნდობას პროფესიონალებსა და პაციენტებს შორის და არ წარმოადგენს ეფექტურ მექანიზმს არც საზოგადოებრივი უსაფრთხოების, არც ჯანმრთელობის პოლიტიკის თვალსაზრისით.
ფსიქიკური ჯანმრთელობის თანამედროვე მიდგომები ეფუძნება მხარდაჭერას, ხელმისაწვდომ სერვისს და სტიგმის შემცირებას — და არა ადამიანების დისკრიმინაციულ რეგისტრაციას", — წერს ლოლა ლომიძე.

მას მოჰყავს ისტორიული ფაქტები, თუ რატომ წარმოადგენს სერიოზულ საფრთხეს ფსიქიკური დაავადებებისა და დამოკიდებულებების მქონე ადამიანების სახელმწიფო რეესტრის შექმნა, როგორც ადამიანთა უფლებებისთვის, ასევე ფსიქიკური ჯანმრთელობის სისტემის განვითარებისთვის:

1. საბჭოთა გამოცდილება ცხადყოფს, რომ მსგავსი რეესტრები გამოიყენება კონტროლისა და რეპრესიისთვის:

ფსიქიკური დაავადებების "აღრიცხვა" (учёт), რომელიც მოქმედებდა საბჭოთა კავშირში, მოქალაქეები კლასიფიცირდებოდნენ "საშიშ", "პოტენციურად საშიშ" და "სოციალურად პრობლემურ" კატეგორიებად; მათი მონაცემები ავტომატურად გადაეცემოდა მილიციას და უშიშროების ორგანოებს.

• ინსტრუქცია №288 (1969):

1969 წელს შინაგან საქმეთა სამინისტრომ გამოსცა ინსტრუქცია, რომლის მიხედვითაც ფსიქიკურად დაავადებული ადამიანები გადიოდნენ სამ კატეგორიაში:

• I კატეგორია — "საშიში": მონაცემები პირდაპირ გადაეცემოდა მილიციას, კგბ-ს და ადგილობრივ აღმასრულებელ კომიტეტებს;
• II კატეგორია — "პოტენციურად საშიში": ექვემდებარებოდნენ რეგულარულ შემოწმებებს;
• III კატეგორია — "სოციალურად პრობლემური": ინფორმაცია ინახებოდა დისპანსერებში, მაგრამ ხშირად გადაეცემოდა საწარმოებსა და ინსტიტუტებს, რაც რეალურად იქცა ადამიანის უფლებების დარღვევის სისტემად.

დადასტურებული ფაქტები აჩვენებს:

სამუშაოზე უარი: რეესტრში აღრიცხული პირები ვერ იღებდნენ სამუშაოს სატრანსპორტო კომპანიებში, საჯარო სექტორში, განათლებასა და მეცნიერებაში, მიუხედავად მათი რეალური მდგომარეობისა.

კონკრეტული შემთხვევა:

მოსკოვის ინჟინერი, იური შიხანოვიჩი, 1970-იან წლებში გათავისუფლდა სამსახურიდან მხოლოდ იმიტომ, რომ ფსიქიატრიულ დისპანსერში ეწერა "II კატეგორიით".

კონკრეტული მაგალითი:

მინსკის სახელმწიფო უნივერსიტეტმა 1981 წელს ერთ სტუდენტს უარი უთხრა მიღებაზე მხოლოდ იმიტომ, რომ დისპანსერში "III კატეგორიით" იყო აღრიცხვაზე — მიუხედავად იმისა, რომ დიაგნოზი უკვე აღარ ჰქონდა აქტუალური.

საცხოვრებელი მისამართის კონტროლი: საცხოვრებელი ადგილის შეცვლა საჭიროებდა მილიციის ნებართვას, რაც ხშირად უარით სრულდებოდა.

კონკრეტული მაგალითი:

ყაზახეთში მცხოვრებ ალმა კ.-ს 6-ჯერ უარი უთხრეს საცხოვრებელი ადგილის შეცვლაზე, რადგან დისპანსერში "ებრძოდა დეპრესიის ქრონიკულ ფორმას".

იძულებითი ჰოსპიტალიზაციები: რეესტრში მყოფ ადამიანებს ხშირ შემთხვევაში ძალით გადაჰყავდათ ფსიქიატრიულ დაწესებულებებში "პროფილაქტიკის" მოტივით, მიუხედავად სტაბილური მდგომარეობისა.კონკრეტული შემთხვევები:

დისიდენტი ვლადიმირ ბუკოვსკი წერს, რომ 1960–70-იან წლებში ძალით შეჰყავდათ საავადმყოფოებში ადამიანები, რომლებიც უბრალოდ "არ შეესაბამებოდნენ სოციალურ ნორმებს", და მათ მონაცემებს დისპანსერები გადასცემდნენ უშიშროების ორგანოებს.

1973 წელს კრასნოდარში 42 ადამიანი ერთ ღამეში იქნა ძალით გადაყვანილი ფსიქიატრიულში "პროფილაქტიკის მიზნებისთვის" – რადგან იყვნენ "აღრიცხვაზე".

• პასპორტში კოდირება — ПБ (Психиатрическая больница): რიგ რესპუბლიკებში პასპორტებში კეთდებოდა სპეციალური ნიშნები, რაც პირდაპირ იწვევდა დისკრიმინაციას.
• დისიდენტების დასჯა: კგბ-ს სრული წვდომა ჰქონდა ამ მონაცემებზე და ფსიქიატრია ხშირად გამოიყენებოდა განსხვავებული მოსაზრების მქონე პირების წინააღმდეგ.
დისიდენტების წინააღმდეგ იყენებდნენ ფსიქიატრიულ დიაგნოზებს, რათა:
• დაეპატიმრებინათ,
• გაეჩუმებინათ,
• გაენადგურებინათ რეპუტაცია.
კონკრეტული, ცნობილი შემთხვევები:

ალექსანდრ იეშკოვი — 1974 წელს "პარანოიდული ფანტაზიების" ბრალდებით ფსიქიატრიულში გადაიყვანეს, რეალურად კი ხელისუფლების კრიტიკის გამო.

ლარისა ბოგორაზის საქმე — დისპანსერის მონაცემების გამოყენება შანტაჟისთვის.
ეს პრაქტიკა საერთაშორისო საზოგადოებამ შეაფასა როგორც ფსიქიატრიის პოლიტიკური ბოროტად გამოყენება, რის გამოც მსოფლიო ფსიქიატრიულმა ასოციაციამ საბჭოთა კავშირი 1983 წელს საკუთარი რიგებიდანაც კი გაათავისუფლა.
⸻
2. მსგავსი რეესტრები თანამედროვე ქვეყნებშიც გამოიწვია მძიმე შედეგები:

• ჩინეთი: ფსიქიკური დაავადებების "უსაფრთხოების რეესტრმა" წარმოშვა მონაცემთა გაჟონვა, ოჯახების მონიტორინგი და მკურნალობაზე მიმართვიანობის 27%-ით ვარდნა.
• იაპონია: იაპონიაში მოქმედებდა კანონი, სახელწოდებით:

"ევგენიკური დაცვის აქტი“ (Eugenic Protection Law, 1948–1996). ფსიქიკური დარღვევების მქონე ადამიანების მონაცემთა ბაზა გამოიყენებოდა იძულებითი სტერილიზაციისთვის. 2019 წელს მთავრობამ ოფიციალურად ბოდიში მოიხადა 16,500 დაზარალებულისთვის.
კანონი საშუალებას აძლევდა სახელმწიფოს იძულებით გაესტერილიზებინა ადამიანები, რომლებიც აღინიშნებოდნენ როგორც:

• ფსიქიკური დაავადების მქონე,
• ინტელექტუალური დაქვეითების მქონე,
• ეპილეფსიით დაავადებული,
• ან სხვა "გენეტიკურად არასასურველი" კატეგორიის.

რა იყო სტერილიზაცია პრაქტიკაში?

ეს გულისხმობდა:

• ფალოპის მილების გადაკეტვას ან მოცილებას ქალებში,
• სათესლე სადინრების გადაკვეთს მამაკაცებში —

ოპერაციებს, რომლებიც ადამიანს სამუდამოდ უნაყოფოს ხდიდა.

ეს სრულიად იძულებითი იყო:

• ადამიანები ხშირად არ იყვნენ ინფორმირებულები;
• ზოგჯერ ოპერაციებს ბავშვებზეც აკეთებდნენ;
• ოჯახებსაც აიძულებდნენ "დაეთანხმებინათ" პროცედურას.
• აშშ-ის ზოგი შტატი: დამოკიდებულებების მონაცემთა შეგროვებამ არ შეამცირა დანაშაული,

თუმცა გაზარდა მკურნალობისგან თავის არიდება და სიკვდილიანობა.
საერთაშორისო პრაქტიკამ ცხადად აჩვენა: ჯანმრთელობის მდგომარეობის მიხედვით შექმნილი რეესტრები არ აუმჯობესებს უსაფრთხოებას, მაგრამ ზიანს აყენებს ადამიანის უფლებებსა და საზოგადოებრივი ჯანმრთელობის სისტემას.
⸻
3. მეცნიერული მტკიცებულებები მიუთითებს მძიმე რისკებზე
• WHO-ს მონაცემებით, ზედამხედველობის ან აღრიცხვის შიში 30–50%-ით ამცირებს ფსიქიკური დახმარების ძებნას.
• Lancet Psychiatry-ის კვლევებით, სტიგმის ზრდა ზრდის თვითმკვლელობის რისკს და მკურნალობის უარყოფას.
• American Journal of Psychiatry-ის მეტაანალიზის მიხედვით, ფსიქიკური დაავადებები კრიმინალის მხოლოდ 3–5%-თან არის დაკავშირებული – და ისიც სოციალური ფაქტორების გამო.

ეს ნიშნავს, რომ რეესტრი არამეცნიერულ, არაეფექტურ და საზიანო ინსტრუმენტს წარმოადგენს.
⸻
დასკვნა:

ფსიქიკური ჯანმრთელობის პოლიტიკის მიზანი უნდა იყოს დაცვა, მხარდაჭერა და სტიგმის შემცირება.

სახელმწიფო რეესტრი, რომელიც ადამიანებს ჯანმრთელობის მდგომარეობის მიხედვით კატეგორიზაციას ახდენს, ქმნის:
• დისკრიმინაციას,
• სოციალური იზოლაციის გაძლიერებას,
• ნდობის დაშლას პაციენტსა და პროფესიონალს შორის,
• მკურნალობაზე მიმართვიანობის შემცირებას,
• მონაცემთა ბოროტად გამოყენების მაღალ რისკს.

ისტორიამ უკვე გვაჩვენა, რომ ასეთი მექანიზმები ყოველთვის გადაიქცევა კონტროლის და რეპრესიის იარაღად.

კატეგორიულად მიუღებელია, რომ XXI საუკუნეში მსგავსი პრაქტიკის დაბრუნება საერთოდ განიხილება", — წერს ფსიქოთერაპევტი ლოლა ლომიძე.