ოდესმე გსმენიათ ჰიგსის ბოზონის შესახებ? ან CERN-ის ადრონულ კოლაიდერზე თუ გაგიგიათ რამე? დარწმუნებული ვარ, თანამედროვე მეცნიერების სიახლეებს ცალ თვალს მაინც თუ ადევნებთ, აუცილებლად გექნებათ მოსმენილი. რას იფიქრებთ თუ გეტყვით, რომ ჰიგსის ბოზონის აღმოჩენასა და CERN-ის CMS დეტექტორის შექმნაში ქართველი მეცნიერი მონაწილეობდა?

ია იაშვილი ნიუ იორკის სახელმწიფო უნივერსიტეტში მოღვაწე მეცნიერია, რომელსაც თანამედროვე მეცნიერების განვითარებაში ძალიან დიდი წვლილი მიუძღვის. ის და მისი მეუღლე, ავთანდილ ხარჩილავა, დღეს ისეთ საინტერესო საკითხებზე მუშაობენ, რომლებიც მომავალში სამყაროს შესახებ ჩვენს წარმოდგენას სრულიად შეცვლის. ამ სტატიაში სწორედ პროფესორ ია იაშვილზე, მის საქმიანობასა და მიღწევებზე მოგიყვებით.

განათლება და კარიერა

ია მიყვება, რომ სკოლის პერიოდიდანვე კარგად სწავლობდა და თითქმის ყველა საგანი უყვარდა, განსაკუთრებით კი, საბუნებისმეტყველო საგნები. ბავშვობაში ექიმობაზე ოცნებობდა, რადგან ეს ძალიან კეთილშობილურ პროფესიად მიაჩნდა და უნდოდა, თვითონაც გადაერჩინა ადამიანები და ემკურნალა მათთვის. სკოლის ბოლო წლებში კი სამედიცინო უნივერსიტეტში გადაწყვიტა ჩაბარება, როგორც თავიდანვე ჰქონდა გამიზნული.

"სამედიცინო უნივერსიტეტში ერთ-ერთ საგნად ფიზიკა ბარდებოდა, ამიტომ სკოლის ბოლო წელს ინტენსიურად დავიწყე ამ საგანში მეცადინეობა. ფიზიკა ყოველთვის მიყვარდა და კარგად გამომდიოდა, თუმცა ამ ერთ წელში, როდესაც საფუძვლიანად ჩავუღრმავდი ამ საგანს, მივხვდი, რომ ძალიან მომწონდა, და გადავწყვიტე, სამედიცინოს ნაცვლად ფიზიკაზე ჩამებარებინა. აქედან დაიწყო ჩემი მოღვაწეობა ამ სფეროში და შემდეგ ფიზიკა ჩემ პროფესიად იქცა".

1985 წელს, სკოლის დამთავრების შემდეგ, იამ თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ფიზიკის ფაკულტეტზე ჩააბარა. 1990 წელს, უნივერსიტეტის დამთავრების შემდეგ, მან ელეფთერ ანდრონიკაშვილის სახელობის ფიზიკის ინსტიტუტში დაიწყო მუშაობა. 1993 წელს ინსტიტუტმა CERN-ის ბირთვული კვლევების ცენტრთან დაიწყო თანამშრომლობა. კოლაბორაციის ფარგლებში, იას წელიწადში რამდენიმე თვის მანძილზე ჟენევაში უწევდა ყოფნა, 1995 წელს კი ის და მისი მეუღლე, ავთო ხარჩილავა, ბერლინში გადავიდნენ საცხოვრებლად და მაღალი ენერგიების კვლევით ცენტრში, DESY-ში დაიწყეს მუშაობა — ავთო ცენტრის მკვლევარ მეცნიერი გახდა, იამ კი 1997 წელს დისერტაციაზე დაიწყო მუშაობა და 2000 წელს დოქტორის ხარისხი მიიღო. ამ ხნის განმავლობაში ისინი ისევ აგრძელებდნენ CERN-თან თანამშრომლობას.

"იმ დროს ყველაზე მაღალი ენერგიების ამაჩქარებელი — Tevatron ამერიკაში იყო, ამიტომ, ვინც ამ სფეროში მოღვაწეობდა, ყველა ცდილობდა, ამ ამაჩქარებელთან ემუშავა. მე და ავთოც მაღალი ენერგიების ფიზიკის მიმართულებით ვმუშაობდით და ამერიკაში გადავწყვიტეთ წასვლა".

2000 წელს მან მაღალი ენერგიების ლაბორატორია Fermilab-ში Tevatron ამაჩქარებელზე დაიწყო მუშაობა პოსტდოქტორულ კვლევებზე, ბატონი ავთო კი აქ მკვლევარ მეცნიერად დაინიშნა. Fermilab-ში მათ 2005 წლამდე იმუშავეს, შემდეგ კი ნიუ იორკის ბაფალოს უნივერსიტეტში გადავიდნენ.

ბაფალოს უნივერსიტეტი ნიუ იორკის შტატში ყველაზე დიდი სახელმწიფო უნივერსიტეტია 30 000 სტუდენტით. 2005 წლამდე აქ მაღალი ენერგიების ფიზიკის დეპარტამენტი არ არსებობდა, 2005 წელს კი, როდესაც მისი შექმნა გადაწყვიტეს, ერთდროულად გაიხსნა ორი პოზიცია მაღალი ენერგიების ფიზიკის მეცნიერ თანამშრომლებისთვის, რომელიც იამ და მისმა მეუღლემ დაიკავეს და მას შემდეგ აქ მუშაობენ.

სწავლა თბილისსა და ბერლინში

ია იაშვილმა თბილისის სახელმწიფო უნივერსიტეტი 30 წლის წინ დაამთავრა. ფიქრობს, რომ სკოლის განათლება მის დროს საკმაოდ ძლიერი იყო. რაც შეეხება უნივერსიტეტს, აქაც შეიძლებოდა კარგი განათლების მიღება, თუმცა უფრო მეტად თეორიულის და ნაკლებად პრაგმატულის.

"მიუხედავად იმისა, რომ ფიზიკას ვსწავლობდი და დღემდე ამ სფეროში დავრჩი, ბევრი რამ, რაც უნივერსიტეტში ვისწავლე, ცხოვრებაში არასდროს გამომდგომია. მაშინ ძალიან ძველი წიგნებით გვასწავლიდნენ. ლაბორატორიული სისტემაც მოძველებული იყო. რა თქმა უნდა, კარგი ლაბორატორიის შექმნა ფინანსებთანაა დაკავშირებული. შესაბამისად, ლაბორატორიულ სამუშაოებს ნაკლები დრო ეთმობოდა და თეორიულ განათლებაზე კეთდებოდა მეტი აქცენტი".

როგორც თვითონ გვიყვება, უნივერსიტეტშიც ყოველთვის კარგად სწავლობდა — ჰქონდა რუსთაველის ფონდის სტიპენდია, მონაწილეობდა სტუდენტურ კონფერენციებში და იმარჯვებდა კიდეც, თუმცა, მაინც ფიქრობს, რომ მისი განათლების პრაქტიკული ასპექტი დასავლურ განათლებასთან შედარებით სუსტი აღმოჩნდა.

"ბერლინში სწავლისას აღმოვაჩინე, რომ სტუდენტებს, რომლებსაც გერმანიაში ჰქონდათ განათლება მიღებული, ჩემსაზე ბევრად მდიდარი პრაქტიკული ცოდნა ჰქონდათ. მე თეორიული განათლება მქონდა ძლიერი, თუმცა ამით არც ისინი ჩამომრჩებოდნენ. ზოგადად, ამ მხრივ გერმანული სკოლა ერთ-ერთი ყველაზე ძლიერია. ყველაზე ძლიერი სტუდენტები კი, შეიძლება ითქვას, რომ ფინეთში ჰყავთ. მათთან განათლებას ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებენ — სახელმწიფო პოლიტიკის დონეზე ჰყავთ აყვანილი".

CMS ექსპერიმენტი

მოგეხსენებათ, რომ CERN-ის ყველაზე მნიშვნელოვანი პროექტი არის LHC — დიდი ადრონული კოლაიდერი, რომელიც აჩქარებს ნაწილაკებს ძალიან მაღალ ენერგიებამდე და სწავლობს მათ შეჯახებებს. შეჯახების შესასწავლად საჭიროა დეტექტორი. CERN-ში არსებული რამდენიმე დეტექტორიდან აღსანიშნავია CMS და ATLAS. ისინი ერთმანეთს იმით გვანან, რომ ორივე მათგანს აქვს ფართო გამოყენება — მათი საშუალებით ბევრი სხვადასხვა ტიპის ამოცანების შესწავლაა შესაძლებელი.

ბაფალოს უნივერსიტეტი CMS ექსპერიმენტის წევრია. ეს სახელი ეწოდება ექსპერიმენტის კოლაბორაციასაც, რომელშიც 3000-ზე მეტი მეცნიერია გაწევრიანებული. თვითონ LHC-ის კონცეფცია 1980-იანი წლების ბოლოს დაისახა და 10 წელი გახდა საჭირო იმის გამოსაკვლევად, თუ რა ტექნოლოგიები უნდა გამოეყენებინათ კოლაიდერის ასაშენებლად, როგორი გეომეტრია უნდა ჰქონოდა მას, როგორი ტიპის დეტექტორები იქნებოდა საჭირო და ა.შ. მისი მშენებლობა 1998--2008 წლებში მიმდინარეობდა. როგორც ია გვიყვება, მისი მასშტაბურობიდან, საჭირო ფინანსებიდან და ჩასატარებელი სამუშაოებიდან გამომდინარე, მხოლოდ ერთი ქვეყნისთვის ასეთი კოლაიდერის აგება და მართვა შეუძლებელი იქნებოდა მაშინ და ახლაც შეუძლებელია. თანამშრომლობაში დღეს 40 ქვეყანა და 180 ინსტიტუტია გაწევრიანებული, ერთ-ერთი მათგანი კი სწორედ ბაფალოს უნივერსიტეტია.

"ჩვენს უნივერსიტეტს ამ პროექტში დიდი წვლილი მიუძღვის. მაგალითად, ჩვენი გაკეთებულია CMS დეტექტორის ერთ-ერთი კრიტიკული ნაწილი — ტრეკერი. ასევე გვაკისრია ჯეტების კალიბრაცია და პროგრამული უზრუნველყოფის დეველოპმენტი. როდესაც კოლაბორაციაში ასეთ მნიშვნელოვან როლს ასრულებ, ეს გარკვეულ პრივილეგიებსაც განიჭებს. ჩვენი ჯგუფის ფინანსირება მაღალ დონეზე ხდება, რასაც 2005 წლიდან უზრუნველყოფს მეცნიერების ეროვნული ფონდი (National Science Foundation) და ენერგიის დეპარტამენტი (DOE)".

რა ფუნქციას ასრულებს იას გუნდის მიერ შექმნილი ტრეკერი

CMS ძალიან დიდი და კომპლექსური დეტექტორია, რომლის ერთ-ერთ ნაწილს წარმოადგენს სწორედ ქალბატონი იას და მისი მეუღლის მონაწილეობით შექმნილი ტრეკერი. ეს ნაწილი ყველაზე ახლოსაა დაჯახებებთან, რომლებიც ამაჩქარებელში ხდება. სახელიდან გამომდინარე, ტრეკერის ფუნქციაა იმ ნაწილაკების ტრაექტორიის დაფიქსირება, რომლებიც დაჯახების შედეგად წარმოიქმნებიან.

მასში გამოყენებულია რამდენიმე მიკრონი (მილიმეტრის მეათასედი) სისქის სილიკონის ოთხკუთხედი ფირფიტები, რომლებიც ქმნიან ცილინდრს. მთლიანი ტრეკერი კი რამდენიმე კოაქსიალური ცილინდრისგან შედგება. მოწყობილობა მოთავსებულია ძალიან ძლიერ მაგნიტურ ველში. შედეგად, როდესაც შეჯახებისას წარმოქმნილი დამუხტული ნაწილაკი მოხვდება მაგნიტურ ველში, იგი გადაიხრება და იცვლის მიმართულებას. ნაწილაკის გავლისას, ტრეკერი პროგრამას აწვდის ელექტრონულ სიგნალებს, რომლის საშუალებითაც მეცნიერები იგებენ, თუ სილიკონის ფირფიტების რომელ უჯრედებში გაიარა მან და ამის მიხედვით ადგენენ სიგნალების კოორდინატებს სამ განზომილებაში. კოორდინატების აღდგენის შედეგად კი, იგებენ ნაწილაკის ტრაექტორიას.

შეჯახების შედეგად წარმოქმნილ ნაწილაკების ენერგია იმდენად მაღალია, რომ მათ გადასახრელად საჭიროა ძალიან მძლავრი მაგნიტური ველის შექმნა. შესაბამისად, რაც უფრო მეტად გადაიხრება ნაწილაკი, მით უფრო მარტივია მისი მუხტის გაგება და იმპულსის გაზომვა — დადებითად და უარყოფითად დამუხტული ნაწილაკები მაგნიტურ ველში ერთმანეთის საპირისპირო მიმართულებით გადაიხრებიან. გარდა ამისა, რაც უფრო ნაკლებია ნაწილაკის იმპულსი, მით უფრო მეტად იხრება იგი.

აღსანიშნავია, რომ არ არსებობს ტრეკერის გარდა სხვა ტექნოლოგია, რომელიც ნაწილაკების მუხტის დადგენის საშუალებას იძლევა.

ჰიგსის ბოზონის აღმოჩენა

1960-იან წლებში, პიტერ ჰიგსმა რამდენიმე მეცნიერთან ერთად გამოთქვა მოსაზრება, რომ არსებობს ისეთი ბოზონი (ელემენტარული ნაწილაკი მთელი სპინით) — ჰიგსის ნაწილაკი, რომელიც ჩვენ გარშემო არსებულ ყველა ელემენტარულ ნაწილაკს აძლევს მასას. სამყაროს სტანდარტული მოდელის მიხედვით, რომელიც კვანტური ველის თეორიას ეფუძნება, ჰიგსის ბოზონის გარეშე, ამ ნაწილაკებს მასა არ ექნებოდათ.

როგორც ია მიყვება, სტანდარტული მოდელი აღწერს ელემენტარულ ნაწილაკებს და მათ ურთიერთქმედებას. ეს თეორია ექსპერიმენტულად პროცენტის მეათასედის სიზუსტითაა შესწავლილი, მაგრამ მის ერთ-ერთ წინასწარმეტყველებას ის წარმოადგენს, რომ ნაწილაკებს არ უნდა ჰქონდეთ მასა, რაც აბსურდია.

სამყაროს სტანდარტული მოდელი ეფუძნება გეიჯის სიმეტრიას, რომელსაც აქვს წინასწარმეტყველების უნარი — მაგალითად, იგი გვაწვდის ინფორმაციას იმის შესახებ, თუ რა მოხდება რომელიმე კონკრეტული ნაწილაკების დაჯახების შედეგად, როგორი ტიპის ნაწილაკები წარმოიქმნება, როგორი თვისებები ექნებათ მათ და ა. შ. გარდა ამისა, ეს მოდელი ცნობილი ფენომენების დიდ უმრავლესობას ფიზიკაში აღწერს ძალიან დიდი სიზუსტით. აქედან გამომდინარე, ძალიან ძნელია ასეთ თეორიაზე უარის თქმა. მეორე მხრივ, იგი ამტკიცებს, რომ ნაწილაკებს არ უნდა ჰქონდეთ მასა და მისი ეს ერთი ასპექტი მთელ თეორიას უსვამს ხაზს. რაც შეეხება ჰიგსის პოსტულატს, მის მიხედვით, არსებობს ველი (ჰიგსის ველი), რომლის გამოხატულებაა ჰიგსის ბოზონი და რომელიც სხვა ნაწილაკებთან ურთიერთქმედების შედეგად მათ ანიჭებს მასას. ჰიგსის პოსტულატი სტანდარტულ მოდელთან წინააღმდეგობაში არ მოდის, პირიქით, იგი ემატება ამ მოდელს და ეს ორი ერთად მაღალი სიზუსტით აღწერს სამყაროს მოწყობას. აქედან გამომდინარე შეიძლება ითქვას, რომ ჰიგსის ბოზონის აღმოჩენამ გადაარჩინა სტანდარტული მოდელი.

"მაღალი ენერგიების ფიზიკაში ბევრი ელეგანტური თეორია არსებობს, თუმცა რომელია სწორი, ანუ რომელი მათგანი აირჩია ბუნებამ, ეს სხვა საკითხია. სტანდარტული მოდელის სისწორის დასამტკიცებლად საჭირო იყო ჰიგსის ნაწილაკის აღმოჩენა. როდესაც მე და ჩემი მეუღლე ჩამოვედით ამერიკაში, Tevatron-ზე ვცდილობდით ჰიგსის აღმოჩენას, თუმცა ეს ამაჩქარებელი საკმარისად ძლიერი არ აღმოჩნდა ამ საქმისთვის. აღნიშნული ნაწილაკის აღმოსაჩენად ძალიან მაღალი ენერგიები და ბევრი მონაცემებია საჭირო. გარდა იმისა, რომ ჰიგსის ბოზონი ძალიან მძიმეა, იგი პროტონების დაჯახებისას ძალიან იშვიათად, მილიარდში ერთხელ იბადება. ამიტომ, საჭიროა ძალიან ბევრი დაჯახებები, რომ მათი მონაცემების საფუძველზე გამოყო საჭირო ინფორმაცია. იქიდან გამომდინარე, რომ პროტონების დაჯახებისას სხვა ნაწილაკები, ჰიგსის ბოზონთან შედარებით, ძალიან ხშირად და დიდი რაოდენობით იბადებიან, საჭირო ინფორმაციის პოვნა ძალიან რთული და შრომატევადი პროცესია და ბევრ დროსაც მოითხოვს".

თუმცა, LHC-ს საშუალებით 2012 წლისთვის უკვე საკმარისი რაოდენობის მონაცემები იყო დაგროვებული. ამ ინფორმაციის ანალიზის საფუძველზე აღმოჩნდა, რომ ამაჩქარებელში, აფეთქების შედეგად, წარმოიქმნა ნაწილაკი მასით 125 GeV (გიგაელექტრონ ვოლტი). იგი იმ თვისებების მატარებელი იყო, რომლებითაც იგი ჰიგსმა დაახასიათა.

ამ აღმოჩენისთვის პიტერ ჰიგსი 2013 წელს ნობელის პრემიით დააჯილდოვეს, ია და ავთო კი კონგრესში მიიწვიეს სპეციალურ ღონისძიებაზე იმ წვლილისთვის, რაც ამერიკის მეცნიერებმა და კონკრეტულად, ბაფალოს უნივერსიტეტმა შეიტანა ამ ნაწილაკის აღმოჩენაში.

"ამჟამად, ვსწავლობთ ჰიგსის ნაწილაკის თვისებებს — გვინდა დავადგინოთ მისი მახასიათებლები, როგორ ურთიერთქმედებს სხვა ნაწილაკებთან, მართლაც აქვს თუ არა მას ის თვისებები, რომლებითაც იგი თავის დროზე ჰიგსმა დაახასიათა და ა.შ. გარდა ამისა, CMS ექსპერიმენტში ძალიან ფართო პროგრამაა ისეთი კვლევების, როგორებიცაა არსებული ნაწილაკების თვისებების შესწავლა მაღალი სიზუსტით და ახალი, უფრო მძიმე ნაწილაკების ძიება. ჰიგსის ბოზონისა და მასების საკითხი, ზოგადად, თანამედროვე მეცნიერების ერთ-ერთი ყველაზე კრიტიკული და ფუნდამენტური თემა იყო. დღეს მაღალი ენერგიების ფიზიკაში ერთ-ერთ ასეთ მნიშვნელოვან საკვლევ საკითხს წარმოადგენს ის, თუ რატომ არის სამყაროში მატერიასა და ანტიმატერიას შორის ასეთი დიდი ასიმეტრია. როგორც ვიცით, დიდი აფეთქების შემდეგ სამყაროში ეს ორი თანაბარი რაოდენობით იყო, შემდეგ კი, როდესაც დაიწყო სამყაროს გაფართოება და გაციება, მატერიამ გადააჭარბა ანტიმატერიას. ახლა ვცდილობთ იმის შესწავლას, თუ რა მექანიზმია ამაზე პასუხისმგებელი. ასევე არ ვიცით, თუ რატომ არსებობს სამი თაობის ნაწილაკები მაშინ, როდესაც სამყაროს ასაგებად მხოლოდ პირველი თაობის ნაწილაკებიც საკმარისია".

პანდემიის გავლენა მეცნიერების საქმიანობაზე

კორონავირუსით გამოწვეულმა პანდემიამ ადამიანების ცხოვრებაზე დიდი გავლენა მოახდინა. გამონაკლისს არც მეცნიერები წარმოადგენენ. ბაფალოს უნივერსიტეტში კლასების უმეტესობა ონლაინ რეჟიმში ტარდება, თუმცა ქალბატონი ია პატარა ჯგუფებს — დოქტორანტებს უკითხავს ლექციებს და კვირაში სამჯერ მაინც უწევს უნივერსიტეტში სიარული. რაც შეეხება კვლევებს, აშშ-ში ყოფნისას ის პროგრამულ უზრუნველყოფაზე მუშაობს და დიდ დროს უთმობს მონაცემების გაანალიზებას — ამ მხრივ კი მისთვის სახლიდან მუშაობაც კომფორტულია.

ია მიყვება, რომ პანდემიამდე წელიწადში ოთხჯერ უწევდათ მას და მის მეუღლეს CERN-ში ჩასვლა და ერთ კვირიან ვორქშოფებზე დასწრება. ეს ყველაფერი ახლა ონლაინ რეჟიმში გადავიდა. კოლაბორაციის ფარგლებში ვირტუალური შეხვედრები ინფორმაციის გასაცვლელად და პროგრესის გასაანალიზებლად იქამდეც ტარდებოდა, თუმცა პანდემიამ მეცნიერების საქმიანობა მაინც საგრძნობლად შეანელა.

"CERN-ში ზაფხულში ჩავდივართ ხოლმე, წლის მანძილზე კი, როდესაც ჩვენ უნივერსიტეტში ვატარებთ ლექციებს, იქ ჩვენს დოქტორანტებს და პოსტდოკებს ვაგზავნით, რომლებიც აპარატულ უზრუნველყოფაზე მუშაობენ".

ია და უნივერსიტეტის სხვა მეცნიერები ხშირად კითხულობენ ლექციებს CMS-ზე უნივერსიტეტის გარეთ, რაც მათ მოვალეობას წარმოადგენს. ამ ლექციების მიზანია, საზოგადოებას გააცნონ მათი საქმიანობა. იგი ვორქშოფებს საქართველოშიც ატარებს პროექტის ფარგლებში, რომელიც ასევე CERN-ში მომუშავე მეცნიერებმა წამოიწყეს. ვორქშოფებზე ისინი სკოლის მოსწავლეებს პოპულარულ ენაზე აცნობენ მათ საქმიანობას და გამარტივებული პროგრამული უზრუნველყოფის მაგალითზე აჩვენებენ, თუ როგორ უნდა დაამუშაონ CMS მონაცემები და თვითონ მოსწავლეებსაც აძლევენ მათზე მუშაობის საშუალებას. პროექტის მიზანია, მონაწილეებს შეექმნათ წარმოდგენა თანამედროვე მეცნიერების შესახებ და გაიგონ, თუ რამდენად კოლაბორაციული ხასიათი აქვს მაღალი ენერგიების ფიზიკას, რა კითხვებზე ცდილობენ დღეს მეცნიერები პასუხის გაცემას და ა.შ.

რჩევა ქართველ სტუდენტებს

იას აზრით, კარგი იქნება, თუ სტუდენტები ბაკალავრიატში სწავლის დროსვე დაიწყებენ კვლევებში მონაწილეობას და პუბლიკაციებზე მუშაობას იმისთვის, რომ წარმოდგენა შეექმნათ თანამედროვე მეცნიერებაზე.

"სტუდენტებმა არ უნდა იფიქრონ, რომ მათ არ აქვთ საკმარისი საფუძველი და კვალიფიკაცია კვლევაში მონაწილეობისთვის. ყოველთვის შეიძლება რაიმე რთული ამოცანის პატარა ამოცანებად დაყოფა და მათზე მუშაობა".

ქართველი მეცნიერი ბაფალოს უნივერსიტეტში კომიტეტის წევრიცაა, რომლებიც სტუდენტების აპლიკაციებს განიხილავენ. როგორც თვითონ გვიყვება, სტუდენტების შერჩევისას დიდი მნიშვნელობა ენიჭება მათ GPA-ს და ასევე იმასაც, აქვთ თუ არა მათ მიღებული მონაწილეობა კვლევებში, ან პუბლიკაციებში.

თუმცა, ია ამბობს, რომ მაგისტრატურაზე მოხვედრა ერთია, გაძლება კი სხვა. ამ საფეხურზე საჭიროა მაღალი შრომის კულტურა. რაც შეეხება ტექნიკურ უნარებს, პროგრამული უზრუნველყოფა დღეს მეცნიერების ნებისმიერი დარგისთვისაა საჭირო, მაღალი ენერგიების ფიზიკაში სტუდენტისთვის პითონის და C++ პროგრამული ენების ცოდნა ძალიან მნიშვნელოვანია, რომელთა შესწავლა დამოუკიდებლად აბსოლუტურად მიღწევადია.

ფიზიკოსობა, როგორც პროფესია

ფიზიკოსებისთვის ამ სფეროში დარჩენის ორი გზა არსებობს — ერთ შემთხვევაში ისინი აკადემიურ სისტემაში აგრძელებენ საქმიანობას, ატარებენ ლექციებს, ხელმძღვანელობენ დისერტაციაზე მომუშავე სტუდენტებს და იკვლევენ სხვადასხვა საკითხებს, მეორე შემთხვევავაში კი ლაბორატორიაში იწყებენ კვლევებზე მუშაობას. თუმცა, იას თქმით, აკადემიურ სისტემაში მოხვედრა ძალიან რთულია, ლაბორატორიები კი სულ თითზე ჩამოსათვლელია.

"სტუდენტების დიდი ნაწილი, რომლებიც ფიზიკის დოქტორები ხდებიან, ვერ აგრძელებენ ამ მიმართულებით მუშაობას. დოქტორანტურის დასრულების შემდეგ საჭიროა რამდენიმე წლის მანძილზე პოსტდოქტორული კვლევების ჩატარება. ამ დროის მანძილზე მათ უნდა აჩვენონ, რომ მართლაც შეუძლიათ ამ მიმრთულებით მუშაობა, უნდა შეიძინონ დამატებითი გამოცდილება და მხოლოდ ამის შემდეგ შეუძლიათ, შეიტანონ აპლიკაცია უნივერსიტეტში, ისიც იმ შემთხვევაში, თუ პოზიცია გამოჩნდება. ზოგადად, აკადემიურ პოზიციებზე კონკურენცია ძალიან დიდია — ერთ ადგილზე 10 ადამიანი მოდის. შესაბამისად, სტუდენტების 90% სხვა მიმართულებით აგრძელებს საქმიანობას. ძალიან დიდი რისკია აკადემიურ სისტემაზე მომავლის იმედების დამყარება, თუმცა შეუძლებელი არაფერია".

თვითონ ფიქრობს, რომ მის წარმატებაში დიდი წვლილი მიუძღვის როგორც პიროვნულ ფაქტორს, ასევე გარემოსაც. თუმცა იმასაც ამბობს, რომ მას და მის მეუღლეს ძალიან გაუმართლათ.

"უნივერსიტეტში ერთი ადგილის შოვნა ძალიან რთულია, თუმცა მაინც შესაძლებელი და საკმაოდ რეალურიც იყო, მე და ავთოს ორ სხვადასხვა უნივერსიტეტში, სულ სხვადასხვა ქალაქებში მიგვეღო პოზიციები, ჩვენ კი ერთსა და იმავე ქალაქში, ერთსა და იმავე უნივერსიტეტში მოვახერხეთ მუშაობის დაწყება მაშინ, როდესაც ორივე მაღალი ენერგიების ფიზიკის მიმართულებით ვმუშაობთ — ძალიან გაგვიმართლა, ეს ლატარიის ბილეთის მოგებას ჰგავდა".

იას აზრით, თუ სტუნდეტი დარწმუნებული არაა, რომ მართლაც უნდა მეცნიერად მუშაობა, მაშინ ალბათ არ უნდა გარისკოს. მიუხედავად იმისა, რომ თვითონ 17 წლიდან უნდოდა ფიზიკოსობა, ამბობს, რომ ამ სფეროში მუშაობა ძალიან რთულია და დიდ შრომას მოითხოვს.

"ბევრ ახალგაზრდას აქვს წარმოდგენა, რომ თუ იმ სფეროში იმუშავებს, რომელიც ძალიან ეყვარება, მაშინ ყოველდღე გაუხარდება სამსახურში მისვლა და ყოველთვის სიამოვნებით შეასრულებს თავის სამუშაოს. სინამდვილეში ეს ასე არაა. რა პროფესიაც არ უნდა აირჩიოთ და რამდენადაც არ უნდა გიყვარდეთ იგი, დღის 90% მაინც მოგიწევთ იმის კეთება, რაც მაინცდამაინც არ გეხალისებათ, მაგრამ ეს ყველაფერი იმ დანარაჩენი 10%-ისთვის ნამდვილად ღირს".

ია იაშვილი მიყვება, რომ სიამოვნებით დაეხმარება ნებისმიერ ქართველ სტუდენტს, რომელიც ბაფალოს უნივერსიტეტში მასთან მოინდომებს დისერტაციის დაცვას. მისი, როგორც მაღალი ენერგიების ფიზიკოსის სამეცნიერო საქმიანობა ერთი მხრივ ბაფალოს უნივერსიტეტში, ხოლო მეორე მხრივ, CERN-ში გრძელდება. ამ ქართველი მეცნიერის მიღწევებიდან გამომდინარე, შეგვიძლია საფუძვლიანად ვივარაუდოთ, რომ მისგან კიდევ ბევრ საინტერესო აღმოჩენასა და სიახლეს უნდა ველოდოთ. მით უფრო მაშინ, როცა მეცნიერი, გუნდთან ერთად, ჰიგსის ნაწილაკის თვისებების შესწავლას აქტიურად განაგრძობს.