ქვემოთ მოცემულ სტატიაში ავსტრალიელი ფილოსოფოსი რომან ქრეზნარკი ცდილობს დაამტკიცოს, რომ თუ დროის მნიშვნელობას გადავაფასებთ და ჩვენს მოკვდაობას ვაღიარებთ, ამის დახმარებით შეგვეძლება, საკუთარ არსებობას უფრო დიდი მნიშვნელობა შევძინოთ.

"სიტყვა სიკვდილს ნიუ-იორკში, პარიზსა და ლონდონში არ წარმოთქვამენ, რადგანაც ის ბაგეებს შუშხავს", — დაწერა მექსიკელმა ესეისტმა და პოეტმა, ოქტავიო პაზიმ 1950-იან წლებში. სანაცვლოდ მისი რიგითი თანამემამულისთვის, რომელიც ამ საკითხზე თავისუფლად საუბრობს და ყოველწლიურად ტრადიციულ მექსიკურ დღესასწაულს — გარდაცვლილთა დღეს აღნიშნავს, სიკვდილი "გამორჩეული თავშესაქცევი და მარადიული სიყვარულია".

ამგვარი დამოკიდებულება, შესაძლოა, წარსულშიც კი გადაჭარბებულად მოგვჩვენებოდა, თუმცა ისმის კითხვა: რა როლს თამაშობს სიკვდილი ცხოვრების ხელოვნებაში? დასავლურმა კულტურამ უამრავი მექანიზმი შეიმუშავა, რათა მოკვდაობის რეალური სახე ჩვენთვის დაემალა. სარეკლამო ინდუსტრია მუდმივად გვეუბნება, რომ ყოველთვის ახალგაზრდებად დავრჩებით, ბავშვებთან სიკვდილზე საუბარს თავს ვარიდებთ და მოხუცებს თავშესაფრებში ვაგზავნით, რათა მოახლოებული სიკვდილი ჩვენი მხედველობის არიდან გავაქროთ.

ადამიანებმა სიკვდილის შიშის დაძლევა უნდა ვისწავლოთ, გამბედაობა მოვიკრიბოთ და გავიგოთ, თუ როგორ დაგვეხმარება ჩვენივე მოკვდაობის გაცნობიერება აწმყოში გზის გაკვლევაში. გავიხსენოთ ფრიდა კალოს ავტოპორტრეტი სიკვდილზე ფიქრი, რომელშიც მხატვრის შუბლზე საშიში თავის ქალაა გამოსახული. ან ალბერ კამიუს სიბრძნე გავიზიაროთ: "შეეგუე სიკვდილს. ამის შემდეგ ყველაფერი შესაძლებელია". თუმცა ჩვენს მოკვდაობასთან თვალის გასწორება არც ისეთი მარტივია, როგორც ერთი შეხედვით ჩანს. ამისთვის ცელიანი კაცის წარმოდგენაში საათების ხარჯვაზე უარის თქმა და დროისადმი ჩვენი დამოკიდებულების შეცვლაა საჭირო.

აი, სამი შთამაგონებელი იდეა, რომლებიც ჩვენი არსებობის მნიშვნელობას სრულიად განსხვავებული პერსპექტივიდან დაგვანახებს.

საიქიო სადილი

ლევ ტოლსტოის 1886 წლის მოთხრობაში ივან ილიჩის სიკვდილი 45 წლის სანკტპეტერბურგელი სასამართლო მოხელე, რომელმაც მთელი თავისი სიცოცხლე კარიერულ განვითარებასა და ბურჟუაზიულ საზოგადოებაში თავისი ოჯახის სახელის დამკვიდრებას შესწირა, სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებს ითვლის და საკუთარი ცხოვრების განვლილი გზის სისწორეში ეჭვი შეაქვს. "იქნებ, მთელი ჩემი ცხოვრება შეცდომა იყო?" — გამწარებული შენიშნავს.

ეს მოთხრობა ერთგვარ სასარგებლო გონებრივ ექსპერიმენტს გვთავაზობს. საინტერესოა, როგორ ვიგრძნობთ თავს მაშინ, როდესაც სიცოცხლის უკანასკნელ წუთებში წარსულს გადავავლებთ თვალს? ვიამაყებთ საკუთარი მიღწევებით? ვიგრძნობთ თუ არა, რომ ცხოვრებისგან მაქსიმალური სიამოვნება მივიღეთ? ან იქნებ, ტოლსტოის პერსონაჟივით სინანულით ავივსებით? თუ ამ კითხვებს საკუთარ თავს დავუსვამთ, შესაძლოა, პასუხებმა ჩვენი გადაწყვეტილებები, ქმედებები და მსოფლმხედველობა აქ და ახლა შეცვალოს. ამგვარი მიდგომა ჩვენსავე სიკვდილზე დაგვაფიქრებს. შეიძლება ითქვას, რომ ეს გარკვეული ტიპის სავარჯიშოა, რომელიც ღირებულებების გადაფასებაში გვეხმარება და მას "საიქიო სადილს" ვუწოდებ.

წარმოიდგინე, რომ საიქიო ცხოვრებაში გამართულ სადილზე ხარ, დანარჩენი სტუმრები კი ასევე შენი ალტერნატიული ვერსიები არიან. ალბათ, ერთხელ მაინც გაუვლია გულში ყველას, თუ რა მოხდებოდა, ცხოვრებაში სხვაგვარი გადაწყვეტილება რომ მიგვეღო. ამ წვეულების სხვა სტუმრები ის ალტერნატიული ვერსიები არიან, რომლებიც სწორედ განსხვავებული არჩევანის გაკეთების შემთხვევაში იქნებოდი: "შენ", რომელმაც გამოცდებისთვის უფრო ბეჯითად ისწავლე; "შენ", რომელმაც გაბედე და სამსახურიდან შენივე ნებით ოცნებების ასასრულებლად წამოხვედი; "შენ", რომელიც ალკოჰოლიკი გახდი, ავიაკატასტროფას ბეწვზე გადაურჩი ან სულაც საქორწინო სამზადისში უფრო აქტიურად ჩაერთე.

ასე შეგიძლია, შენივე თავის ალტერნატიულ ვერსიებს თვალი კარგად შეავლო. ზოგიერთი მათგანი შთამბეჭდავი, ზოგი კი ამაყი და გამაღიზიანებელია. რამდენიმე თავს არაკომფორტულადაც გაგრძნობინებს. კარგად დაფიქრდი: რომელს გაესაუბრებოდი სიამოვნებით და რომელს პირიქით — თავს აარიდებდი? რომელიმესი ხომ არ გშურს? არის მათგან ისეთი, ვინც სიამოვნებით იქნებოდი?

ცხოვრების გრძელი ჯაჭვი

მეორე გზა, რომელიც არსებობის აზრის პოვნაში დაგვეხმარება, აბორიგენული კულტურების სიბრძნესთან ზიარებაა. ასეთი ხალხებისთვის სიცოცხლესა და სიკვდილს შორის არსებული ზღვარი იშლება და ერთადერთი, რასაც მნიშვნელობა ენიჭება, ტრანსცედენტულობაა — შემეცნების საზღვრებს მიღმა არსებობის შესაძლებლობა. ახალი ზელანდიის მკვიდრ მაორის ხალხს ერთი ძალიან საინტერესო ცნება ფაკაპაპა აქვს: ის "წარმოშობას", "გენეალოგიას" აღნიშნავს. ამ ცნების არსი კი იმაში მდგომარეობს, რომ თითოეული ჩვენგანი ცხოვრების გრძელ ჯაჭვშია ჩაბმული, რომელიც წარსულსა და მომავალს, წინაპრებსა და შთამომავლებს, ერთმანეთთან აკავშირებს.

ფაკაპაპას ცნება მოცემული მომენტის, რომელშიც ახლა ვიმყოფებით, უფრო ფართოდ აღქმასა და დროის მიღმა ხედვას გვასწავლის. მისი მნიშვნელობა გვეხმარება, რომ ყველა, ვინც ცოცხალია, დაიღუპა და ჯერ არ დაბადებულა, დროის ერთიან პანორამაზე წარმოვიდგინოთ. შესაბამისად, ვალდებულები ვართ, რომ თითოეული მათგანის ინტერესებს ისევე ვცეთ პატივი, როგორც საკუთარს. დროში ამგვარი წარმოსახვითი ნახტომის გაკეთება ძალიან რთულია, განსაკუთრებით მათთვის, ვინც ინდივიდუალისტური და კონსუმერული ბუნების მქონე დასავლური კულტურის ნაწილია.

თუმცა, ამ სირთულის დაძლევა კიდევ ერთი გონებრივი ექსპერიმენტის დახმარებით შეგვიძლია, რომელიც დროში მოგზაურობას გულისხმობს. იფიქრე ბავშვზე, რომელიც გიყვარს და რომელზედაც ზრუნავ. შესაძლოა, ის შენი ნათლული, დისშვილი, შვილი ან სულაც შვილიშვილი იყოს. წარმოიდგინე, თუ როგორ აღნიშნავს ის ოჯახისა და მეგობრების გარემოცვაში თავის 90-ე დაბადების დღეს. დააკვირდი მის დაბერებულ სახეს და სამყაროში იმჟამად არსებულ ვითარებას. ახლა კი, წარმოიდგინე, რომ მას ვიღაც ხელში პატარა ბავშვს აწვდის: ეს მისი პირველი შვილთაშვილია. ის ბავშვს თვალებში უყურებს და საკუთარ თავს ეკითხება: "რა არის საჭირო იმისთვის, რომ ეს ბავშვი გადარჩეს და საკუთარი მომავალი შექმნას?"

ეცადე, რომ წამით მაინც გაითავისო ეს სიტუაცია. ეს პატარა ბავშვი 22-ე საუკუნეში იცხოვრებს. მისი მომავალი სამეცნიერო ფანტასტიკად შეიძლება მოგეჩვენოს, თუმცა რეალურად, ის შენი ოჯახის ნაწილია, რომელიც შენი ცხოვრებიდან სულ რამდენიმე ნაბიჯითაა დაშორებული. თუ ამ ბავშვის ბედი განაღვლებს, მაშინ სხვა ბევრ რამეზე უნდა იზრუნო: ადამიანებზე, რომელთა მხარდაჭერა დასჭირდება, ჰაერზე, რომლითაც ისუნთქებს და ცხოვრების სხვა ყველა წვრილმანზე.

ეს გონებრივი ექსპერიმენტი ჩვენი არსებობის საზღვრების გაფართოებასა და ფაკაპაპას სიბრძნის სიღრმისეულად გაზიარებაში გვეხმარება. ჩვენ, ყველა, ცხოვრების გრძელი ჯაჭვის რგოლები ვართ. ამ ჯაჭვში ჩვენი ადგილმდებარეობის განსაზღვრა კი მოცემული მომენტის ცნებას არა მხოლოდ წამებად, წუთებად ან საათებად, არამედ გაცილებით უფრო ხანგრძლივ პერიოდად — ათწლეულებად, საუკუნეებად და ათასწლეულებადაც კი წარმოგვადგენინებს. აწმყოს ამგვარი აღქმა წინაპრების პატივისცემას გვასწავლის და მომავალი თაობებისთვის დასატოვებელ მემკვიდრეობაზე პასუხისმგებლობას გვაკისრებს.

გეოლოგიურ დროში მოგზაურობა

თუ ჩვენს არსებობას გეოლოგიური დროის პერსპექტივიდან შევხედავთ, შესაძლოა, სიკვდილის ცნების გადაფასებაში ესეც დაგვეხმაროს: კაცობრიობის არსებობის ფაქტი და შესაბამისად, ჩვენი ცხოვრებაც, კოსმოსური მასშტაბებით მხოლოდ და მხოლოდ თვალის ერთი დახამხამებაა. "წარმოვიდგინოთ, რომ დედამიწის ისტორია ძველ ინგლისურ საზომ ერთეულს, იარდს უდრის. იარდის სიგრძე კი მეფის ცხვირიდან მისი გაშლილი ხელის ბოლო წერტილამდე არსებული მანძილია. შუა თითის ფრჩხილზე ქლიბის ერთი გასმაც კი კაცობრიობის ისტორიის სრულად გასანადგურებლად საკმარისია", — ამბობს მწერალი ჯონ მაკპი.

თუმცა, ისიც გახსოვდეს, რომ რამდენადაც უსაზღვროა დრო ჩვენამდე, იმდენადვე იქნება ჩვენ შემდეგაც. თუ მზის სიკვდილის შემდეგ, 5 მილიარდ წელში სიცოცხლის რაიმე ფორმა დარჩება, მასსა და ჩვენ შორის ისეთივე განსხვავება იქნება, როგორიც ჩვენსა და პირველ ერთუჯრედიან ბაქტერიას შორის არსებული სხვაობაა.

გეოლოგიური დრო ჩვენი დესტრუქციული ქმედებების შედეგებსაც კარგად გვაჩვენებს: ეკოლოგიური სიბრმავისა და მომაკვდინებელი ტექნოლოგიების წყალობით, ადამიანებმა ინდუსტრიული ცივილიზაციის მხოლოდ ორ საუკუნეში მოვახერხეთ და განადგურების პირას მივიყვანეთ სამყარო, რომელიც მილიარდობით წლის განმავლობაში ყალიბდებოდა. ნუთუ, დედამიწის შენარჩუნების პასუხისმგებლობა მომავალი თაობების წინაშე არ გვაკისრია? ამასთან, დროის უფრო ფართო ჭრილში განხილვა ჩვენ მოკვდაობასთან შეგუებაშიც გვეხმარება. ჩვენ მხოლოდ ერთი დიდი სურათის უმცირესი ნაწილები ვართ.

მიუხედავად იმისა, რომ გეოლოგიური დრო მოუხელთებელია, მასში მოგზაურობა მაინც შეგვიძლია. ამის საშუალებას კი ნ.კ. ჯემისინისა და ურსულა ლე გუინის მსგავსი სამეცნიერო ფანტასტიკის ჟანრის მწერლები გვაძლევენ. მათ წიგნებში ნამარხებზე ნადირობისა და 200 მილიონი წლის ამონიტის ხელში დაჭერის შესაძლებლობაც კი გვაქვს. იმ ვარსკვლავების ცქერაც შეგვიძლია, რომლებიც ჯერ კიდევ კაცობრიობის განვითარებამდე დიდი ხნით ადრე ჩაქრნენ. ან სულაც უძველესი ხეების სიწმინდის გავიზიაროთ და როგორც ამ პროცესს მწერალი რიჩარდ პაუერსი შესანიშნავად აღწერს, ცხოვრება "ხის სიჩქარით" შევიგრძნოთ.

მაშინ, როდესაც ონლაინმაღაზიაში ნივთების შეძენისას "იყიდეთ ახლა" ღილაკზე თითის დაჭერას დააპირებ, ცოტა ხანს შეჩერდი და დაფიქრდი, რომ სიტყვა "ახლა" მოცემულ წამზე წარმოუდგენლად უფრო ხანგრძლივ პერიოდს გამოხატავს, სადაც ჩვენი გადაწყვეტილებები შორეულ მომავალზე უდიდეს გავლენას ახდენს. სიკვდილის მიღმა მოგზაურობასაც სწორედ ამ პროცესიდან ვიწყებთ. სწორედ ასე ვხდებით კარგი წინაპრები.