თანამედროვე მსოფლიოში პლასტმასის ნარჩენები და მათ დეგრადაციასთან დაკავშირებული პრობლემები ერთ-ერთ უმთავრეს ეკოლოგიურ გამოწვევად რჩება. დღესდღეობით ასეთი სინთეტიკური შეფუთვებისა და ნივთების გარეშე ცხოვრება წარმოუდგენელიც კია, თუმცა მათი ფართომასშტაბიანი წარმოება 1950-იან წლებში დაიწყო.

იქიდან მოყოლებული დღემდე, კაცობრიობამ 8.3 მილიარდი მეტრული ტონა პლასტმასა შექმნა, საიდანაც 6.3 მილიარდი მეტრული ტონა უკვე ნარჩენად იქცა. მისი მხოლოდ 9% გადამუშავდა, ხოლო 12% დაიწვა. დარჩენილი 79% ნაგავსაყრელებსა და ბუნებრივ გარემოშია დაგროვებული, რითაც ეკოსისტემას საფრთხეს უქმნის.

სპეციალისტები პროგნოზირებენ, რომ თუ პლასტმასას წარმოების ამჟამინდელი ტემპი მომავალშიც შენარჩუნდება და ნარჩენებთან ბრძოლის მეთოდები ფართოდ არ დაინერგება, 2050 წლისთვის მათი წონა 12 მილიარდ მეტრულ ტონამდე მიაღწევს, რაც საგანგაშო მაჩვენებელია.

რით განსხვავდება პლასტმასა სხვა ნარჩენებისგან

ნაგავსაყრელებზე სხვადასხვა სახის ნარჩენები იყრება, რომლებიც ჩვენთვის უკვე გამოუსადეგარია. ასეთი შეიძლება იყოს უვარგისი ბოსტნეული ან ხილი და მათი ნაფცქვენები, ქაღალდი, მუყაო, ხის ნივთები და ა.შ. მაშ, რატომ მახვილდება ყველაზე დიდი ყურადღება არა მათზე, არამედ სწორედ სინთეტიკურ ნარჩენებზე?

საქმე ისაა, რომ, მაგალითად, ბოსტნეულს ბუნებრივი დეგრადაციისთვის სულ რაღაც 5 დღიდან 1 თვემდე დრო სჭირდება, ქაღალდს 2-დან 5 თვემდე, ფორთოხლის ანათალს კი ნახევარი წელი. მათგან განსხვავებით, პლასტმასა ბუნებაში დეკადების, საუკუნეებისა და ათასწლეულების განმავლობაში რჩება. ასეთია ტრადიციული პოლიეთილენ-ტერეფტალატი (PET), რომელიც ყველაზე გავრცელებული პოლიმერული მასალაა და, ძირითადად, შეფუთვებში გამოიყენება. ის ვერ დეგრადირდება, რადგან ისეთ ნაერთებს შეიცავს, რომლებსაც ბაქტერიები და მიკრობები ვერ შთანთქავენ, ამიტომ გარემოში ძალიან დიდხანს ნარჩუნდება.

ნაგავსაყრელებზე მსგავსი ნარჩენები რამდენიმე ფენად გროვდება, რის გამოც იქამდე მზის სხივებიც ვერ აღწევს, რაც დაშლას შეუწყობდა ხელს. შედეგად, ბუნებაში მავნე ნივთიერებები და სათბურის აირები გამოიყოფა. პლასტმასის დიდი ნაწილი ოკეანეებში ხვდება და იქაურ ბინადრებს საფრთხეს უქმნის. ასევე, ხშირად ისინი ნაწევრდება და ჰაერში, ხმელეთსა თუ წყალში მცირე ზომის ნაწილაკების სახით იფანტება. ასეთ მატერიას მიკროპლასტამასა ეწოდება, რომელიც ცოცხალ ორგანიზმებს საკვები ჰქონიათ და ჭამენ, რითაც ჯანმრთელობას იზიანებენ.

მიკროპლასტმასა ღრუბლებში, ადამიანის ტვინში, პლაცენტაში, ფილტვებში, დედის რძეში, სისხლსა და გულშია აღმოჩენილი. ერთ-ერთი კვლევის თანახმად, ჩვენს სხეულში ყოველკვირა საშუალოდ 5 გრამი პლასტმასა ხვდება და კუჭ-ნაწლავის ტრაქტში სხვადასხვა გზით ჩაედინება. მაგალითად, თუ დღეში რეკომენდებულ 1.5-დან 2 ლიტრამდე წყალს პლასტმასის ბოთლიდან სვამთ, ამით წელიწადში დაახლოებით 90 000 მსგავს ნაწილაკს იღებთ. ონკანის წყლის სმის შემთხვევაში, აღნიშნული რაოდენობა 50 000-ით მცირდება, ანუ ნახევარზე მეტით.

როგორია ნარჩენების დეგრადირების პროცესი და რა დრო სჭირდება პლასტმასის დაშლას

ბუნებაში ნარჩენების დეგრადირების რამდენიმე ტიპი არსებობს, რომელთა შორისაცაა აბიოტური და ბიოტური. პირველი მათგანის დროს მატერია ფიზიკური ან ქიმიური პროცესების შედეგად იშლება, მაგალითად, ქარის ან წყლის გავლენით მიმდინარე ეროზიის მეშვეობით. მეორე ტიპი ცოცხალი ორგანიზმების ჩართულობას გულისხმობს, ძირითადად, მიკრობების, რომლებიც ნარჩენებს შთანთქავენ. იქიდან გამომდინარე, რომ პლასტმასაში ატომები შედარებით რთული სტრუქტურითაა განლაგებული, ბაქტერიები მას ვერ უმკლავდებიან, სხვა ამგვარი პროცესები კი ძალიან ფერხდება. შესაბამისად, მსგავსი მატერია ბუნებაში დიდხანს რჩება.

დაშლა შეიძლება იყოს, ასევე, აერობული და ანაერობული. აერობულში ჟანგბადი მონაწილეობს და ის ბუნებაში საკმაოდ გავრცელებულია. მსგავსი რამ ხდება ტყეების მიწებზე, სადაც ჩამოცვენილი ფოთლები ნეშომპალად იქცევა. ამგვარი დეგრადირების პროცესში ორგანული მატერიით მიკროორგანიზმები იკვებებიან, რომლებიც ჟანგბადს იყენებენ. ისინი ფოსფორს აზოტსა და ნახშირბადს ენერგიის წყაროდ აქცევენ. რაც შეეხება ანაერობულ ფერმენტაციას, ის უჟანგბადოდ მიმდინარეობს და ლპობის თანმდევი უსიამოვნო სუნი ახასიათებს. ასეთ დაშლაში ისეთი მიკრობები მონაწილეობენ, რომელთაც ჰაერი არ სჭირდებათ, პროცესში კი იმაზე ნაკლები სითბო გამოიყოფა, ვიდრე აერობულის შემთხვევაში. ეს მიღებულ სასუქში პათოგენებისა და პარაზიტების განადგურებას შედარებით აფერხებს.

უნდა აღინიშნოს, რომ ბიოდეგრადირებადი პლასტმასის დიდი ნაწილი ანაერობულ ფერმენტაციას არ ექვემდებარება, მაგრამ, სამწუხაროდ, ნარჩენების უკონტროლო განაწილების გამო, ხშირად სწორედ მსგავს პირობებში ხვდება. ბიოდეგრადაცია დაშლის სახეა, რომლის დროსაც მატერიას ბაქტერიები, სოკოები, მიკრობები და წყალმცენარეები გადაამუშავებენ. პლასტმასის უმეტესობაში ეს ვერ ხდება, რადგან ისინი მჭიდრო ნახშირბადული კავშირით ხასიათდება. ამის მიუხედავად, ბოლო წლებში შეიქმნა და წარმოებაში ჩაეშვა ბიოლოგიურად დეგრადირებადი სინთეტიკური მასალაც, რომელიც მცირე დროში, მაღალ ტემპერატურაზე დასაშლელად სპეციალურ დაწესებულებებს საჭიროებს. წინააღმდეგ შემთხვევაში, ის თავისით ასე მალე ვერ განადგურდება. შესაძლოა, მან გარემოში მეთანიც გამოყოს, რომელიც სათბურის აირია და კლიმატის ცვლილებაში მნიშვნელოვან როლს ასრულებს.

ბოლოს, უნდა ვახსენოთ ფოტოდეგრადაციაც, რაც მზისგან წამოსული სინათლის ნაწილაკების, ფოტონების, შთანთქმის თანმდევ მოლეკულურ დაშლას გულისხმობს. ასეთია ინფრაწითელი, ულტრაიისფერი და ხილული რადიაცია, თუმცა იგივე შედეგი შესაძლოა, სხვა სახის გამოსხივების მეშვეობითაც მივიღოთ. ამგვარ პროცესში ფოტონების მიერ მოლეკულები ნაწევრდება, ფორმას იცვლის და ა.შ. ყველაზე ხშირად ეს ოქსიდაციის სახით ვლინდება, როცა ატომები ან იონები ელექტრონებს კარგავს. პლასტმასაზე ეს რეაქციები ზემოქმედებს და მცირე ფრაგმენტებად აქცევს, მაგრამ, როგორც უკვე ვახსენებთ, უმეტესწილად მიკროპლასტმასა მაინც ნარჩუნდება.

ამ ყველაფრის შემდეგ ერთი კითხვა ჩნდება: მაინც რამდენ ხანს რჩება ბუნებაში პლასტმასის შემცველი, ყველაზე ხშირად მოხმარებადი სხვადასხვა ნივთი ან მასალა? მაგალითად, ბოთლი, რომლიდანაც წყალს ვსვამთ ან პარკი, რომლითაც სუპერმარკეტებიდან სახლში პროდუქტები მოგვაქვს? აღნიშნულ კითხვაზე პასუხი საკითხის პრობლემურობას უკეთ ცხადყოფს.

მაშ ასე, აი, ზოგიერთი მათგანის მაჩვენებელი:

• სიგარეტის ფილტრი (აცეტილცელულოზა) — 5 წელი
• პოლიეთილენის პარკი — 20 წელი
• ყავის ჭიქა — 30 წელი
• საწრუპი — 200 წელი
• ბოთლი — 450 წელი
• კბილის ჯაგრისი — 500 წელი
• ბავშვის საფენი — 500 წელი
• ანკესის ძაფი (ნეილონი) — 600 წელი
• ერთჯერადი ჭურჭელი — 1000 წელი.

როგორც ხედავთ, პლასტმასის დეგრადაცია ძალიან, ძალიან ხანგრძლივი პროცესია და დაშლის შემდეგაც მისი დიდი ნაწილი მცირე ნაწილაკების სახით ისევ არსებობს. სწორედ ამიტომ, მსოფლიოში მათი ეკოლოგიურად სუფთა მასალებით ჩანაცვლების საჭიროებაა, რათა გარემოს დაბინძურება ამ ტემპით აღარ გაგრძელდეს.

სტატია მომზადებულია პროექტის "საზოგადოების გაძლიერება ცირკულარული გადაწყვეტების დანერგვისათვის საქართველოში", რომელსაც ახორციელებს CENN, USAID-ის ეკონომიკური უსაფრთხოების პროგრამის მხარდაჭერით.