კლიმატის ამჟამინდელი მდგომარეობის მიუხედავად, ტექნოლოგიური პროგრესი გარკვეულ იმედს გვაძლევს, რომ ადამიანის საქმიანობით გამოწვეული ზიანის გამოსწორებას მოვახერხებთ. შეიძლება ტყეები ვერ აღვადგინოთ, მაგრამ მათ ნაცვლად ნახშირორჟანგს სპეციალური მოწყობილობებით დავასაწყობებთ, ატმოსფეროში ჟანგბადის კონცენტრაციას მაღალეფექტიანი გენმოდიფიცირებული მცენარეებით შევინარჩუნებთ, და გეოინჟინრული მიღწევებით, რამენაირად, 1.5°C ტემპერატურულ ნამატსაც გავუმკლავდებით.

ბუნების თვითრეგულაციის უნარის გეოინჟინრული გადაწყვეტებით ჩანაცვლება, ერთი შეხედვით, მიმზიდველი გამოსავალია — კლიმატის კრიზისს, რამენაირად, ფეხს ავუწყობთ და ემისიების შემცირებაზეც აღარ მოგვიწევს ფიქრი. მაგრამ, გარემოს ერთიან სისტემაში, სადაც ეკოსისტემის კომპონენტების სიჯანსაღე ერთმანეთის, მათ შორის ადამიანების მდგომარეობაზეც აისახება, ჯერ კიდევ უამრავი რამაა შეუსწავლელი და ძალიან აროგანტული განაცხადი იქნება იმის დაშვებაც კი, რომ შევძლებთ ეს სისტემა რამენაირად ხელოვნურად შევქმნათ. რატომ უნდა გვჭირდებოდეს აწყობილი სისტემის მოშლა და მისი ტექნოლოგიებით შეცვლა, ცალკე საკითხია.

როდესაც ერთიან სისტემას ვახსენებ, ტყეებს, ჭაობებს, ტორფნარებს, მინდვრებს და, ზოგადად, ბუნებრივ ეკოსისტემებს ვგულისხმობ. კლიმატის ცვლილების მიზეზებზე საუბრისას წიაღისეული საწვავის მოხმარებას განვიხილავთ ხოლმე და ნაკლებად ვსაუბრობთ ბიომრავალფეროვნების კარგვაზე, გაუტყეურებაზე, ეროზიაზე და ა.შ. ცალსახად, ამ ყველაფერს გლობალური დათბობაც იწვევს. თუმცა, ეკოსისტემებს კლიმატის რეგულაციაში უდიდესი წვლილი მიუძღვის, შესაბამისად, მათი დაზიანება კიდევ უფრო აუარესებს არსებულ კრიზისს.

ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, თუ რატომ არ ვამახვილებთ ეკოსისტემის ამ უნარზე სათანადო ყურადღებას, მასში დასაწყობებული ნახშირბადის დათვლის სირთულეა. ბევრად უფრო მარტივია ტყის ხანძრის დროს გაფრქვეული ემისიების დათვლა, ვიდრე ამ ტერიტორიის ნახშირბადის დასაწყობების პოტენციალის. დამატებით რთული დასათვლელია, თუ რა რაოდენობის ემისიები შეიძლება მოჰყვეს ნიადაგის ეროზიას, ჰიდროლოგიური ციკლის დარღვევას, რომელიმე სახეობის პოპულაციის შემცირებას, ან საერთოდ გადაშენებას, ადგილობრივი ფერმერების ქალაქში გადასვლას და გლობალური სურსათის სისტემის მომხმარებლებად ქცევას და ა.შ. და მით უფრო ძნელი შესაფასებელია, ამ ყველაფრის შედეგად ნახშირბადის დასაწყობების რა პოტენციალი იკარგება.

რაოდენობრივი მაჩვენებლების დათვლა, ძირითადად ეკონომიკურ და პოლიტიკურ ინტერესებს ემსახურება და, საბოლოოდ, არაობიექტურ შედეგს გვაძლევს. შესაბამისად, მხოლოდ ამ ფაქტორებზე ყურადღების გამახვილებით ვაუფასურებთ ისეთ ხარისხობრივ მაჩვენებელს, როგორიცაა ბიომრავალფეროვნება. ეს უკანასკნელი კი პოლიტიკური ლობისტების ფინანსურ ინტერესებზე არანაკლებ მნიშვნელოვანი უნდა იყოს.

ტორფნარები, ნიადაგი, ტყეები და ოკეანეები ნახშირბადის შთანთქმასა და დასაწყობებაში უდიდეს როლს ასრულებენ. ამჟამად ზღვის ეკოსისტემები CO₂-ის ანთროპოგენური ემისიების დაახლოებით ნახევარს შთანთქავს. სახმელეთო ეკოსისტემები ცოცხალ ორგანიზმებში, ნიადაგის ორგანულ ნივთიერებებში და ა.შ. თითქმის იმაზე მეტ ნახშირორჟანგს ასაწყობებს, ვიდრე ამჟამადაა ატმოსფეროში. აქედან გამომდინარე, მთელი მსოფლიოს მასშტაბით ნახშირბადის ბუნებრივი რეზერვუარების შენარჩუნება არსებითად მნიშვნელოვანია კლიმატის კრიზისთან ბრძოლის საქმეში.

"თვითმარეგულირებელი სხეული"

გასული საუკუნის 70-იანი წლების დასაწყისში ინგლისელმა ქიმიკოსმა და გარემოს დამცველმა ჯეიმს ლავლოკმა და ამერიკელმა ევოლუციურმა ბიოლოგმა ლინ მარგულისმა გაიას ჰიპოთეზა განიხილეს, რომლის მიხედვითაც დედამიწა ერთიანი თვითმარეგულირებელი სხეულია, სადაც სიცოცხლე თავადვე ქმნის პირობებს სიცოცხლისთვის. ჰიპოთეზა გეოლოგიასა და ბიოლოგიის კონცეპტუალურ გამყოფ ხაზს შლის და გვთავაზობს, რომ დედამიწა არა რაიმე ცალკეული კომპონენტების ერთობლიობა, არამედ ინტეგრირებული სისტემაა, რაც ბიოლოგიურ და გეოლოგიურ პროცესებს ერთმანეთთან აკავშირებს. აქედან გამომდინარე, კლიმატის სიჯანსაღე მთელ დედამიწაზე ადგილობრივი ეკოსისტემების გამართულ მოქმედებაზეა დამოკიდებული. ამას მოწმობს ის ყველაფერიც, რაზეც ქვემოთ მოგიყვებით.

ტყეები

ტემპერატურის ცვლილებაში ტყეებს დიდი წვლილი მიუძღვის. ისინი მეტ მზის სინათლეს შთანთქავენ, ვიდრე მცენარეულობით დაუფარავი მიწა და სათბურის აირს — ნახშირორჟანგს იღებენ, რითაც, შეიძლება ითქვას, ატმოსფეროს დათბობას უშლიან ხელს. ბოლო დროინდელი კვლევები აჩვენებს, რომ ხეები იმაზე მეტ ნახშირორჟანგს შთანთქავენ, ვიდრე მეცნიერებს აქამდე ეგონათ. მეტიც, სულ ორი წლის წინანდელი კვლევის მიხედვით, გლობალური დათბობის საპასუხოდ მცენარეებში ფოტოსინთეზის ინტენსივობა იზრდება. ისეთი კვლევაც არსებობს, რომელმაც აჩვენა, რომ ტყეების განადგურებას ამჟამინდელი ტემპით თუ გავაგრძელებთ, წიაღისეულ საწვავზე საერთოდაც რომ ავიღოთ ხელი, ტემპერატურის 1.5°C გრადუსით მატებას მაინც ვერ ავარიდებთ თავს.

მსოფლიოში ნახშირორჟანგის ანთროპოგენური ემისიების 40%-ს ტყეები შთანთქავს, ამის მესამედი კი გაუტყეურების შედეგად ისევ ატმოსფეროში იფრქვევა. ტყე თუ ნახშირბადის შთამნთქმელია, მისგან “გასუფთავებული” ტერიტორია ამ სათბურის აირის წყაროდ იქცევა. მიუხედავად იმისა, რომ ხე-ტყის კომპანიები მუდმივად ცდილობენ საპირისპირო დაამტკიცონ, ცალკეული ხეების ჭრაც კი უფრო დაუცველს ხდის ტყეს ხანძრებისა და დაავადებების მიმართ. გამხმარი ხეების მოჭრაც კი ცვლის ტყის ეკოლოგიურ ბალანსს, ტყეს უფრო ჰომოგენურს ხდის და ამცირებს იმ ორგანიზმების ჰაბიტატებს, რომლებიც სწორედ ამ უსიცოცხლო ხეებზე ბინადრობენ.

ბაქტერიები და სოკოები

ცოცხალი ტყე წყლის ბრუნვის ციკლის კომპლექსური კომპონენტია. მაგალითად, წყლის ორთქლი ატმოსფეროში ყოველთვის წვიმად არ იქცევა. ტყის თავზე ჰაერში ძირითადად ბიოგენური ნაწილაკები, მაგალითად მცენარეების დეტრიტი, სოკოს სპორები და ბაქტერიები იყრის თავს, რაც ღრუბლების ფორმირებას უწყობს ხელს. ხანდახან, არსებული ტენი ღრუბლად არ იქცევა, ნისლად რჩება და ჰუმიდურ გვალვას ქმნის. ამის მიზეზი ატმოსფეროში აბიოგენური ნაწილაკების სიმრავლეა, რაც წვიმისთვის საჭირო დიდი ზომის წვეთების ჩამოყალიბებას უშლის ხელს. ეს ნაწილაკები ატმოსფეროში ტყის ხანძრის, ატმოსფეროს დაბინძურების, გამომშრალი ნიადაგიდან მტვრის გაფრქვევის შედეგად ხვდება. გაუტყეურებულ ტერიტორიაზე წარმოქმნილ ნისლს ძლიერი სათბურის ეფექტი აქვს, რადგან იგი მზიდან დედამიწისკენ მომავალ სინათლეს ატარებს, არეკლილს კი შთანთქავს. შედეგად, წვიმის ნაცვლად, მხოლოდ ინტენსიურ სითბოსა და ტენიანობას ვიღებთ.

ბიოგენური ნაწილაკების გარშემო, აბიოგენურთან შედარებით, ღრუბლები უფრო მაღალ ტემპერატურაზეც ყალიბდება. ამ საქმეში მთავარ როლს ბაქტერიები ასრულებენ, რომლის გარშემოც ღრუბლები კონდენსირდებიან. ამ მიმართულებით ყველაზე კარგად შესწავლილი სახეობა Pseudomonas syringae არის, რომლის მოლეკულებსაც შედარებით მაღალ ტემპერატურაზე ყინულის კრისტალების ინიცირება შეუძლია. ისინი წყლის მოლეკულებს ყინულის კრისტალებად ორგანიზებაში ეხმარებიან, რაც მათ გარშემო ღრუბლების ფორმირებას ხდის შესაძლებელს. ბაქტერიების ეს სახეობა მცენარის პათოგენიცაა — მათი ყინულის წარმომქმნელი ცილები მცენარეს აზიანებს, ან, შეიძლება ითქვას, ბაქტერიისთვის მისართმევად ამზადებს. ამიტომ, აგრომეცნიერები აქტიურად მუშაობენ Pseudomonas syringae-ისეთ შტამზე, რომელიც ასეთ ცილებს არ შეიცავს. გაგიკვირდებათ და საერთოდ არაა შესწავლილი, როგორ შეცვლის ეს ნალექიანობის მოდელებს და შემდეგ როგორ იმოქმედებს ეს კლიმატის კრიზისზე.

ატმოსფეროს ცირკულაცია

ტყეს დავუბრუნდეთ. ჯანსაღ ჰიდროლოგიურ ციკლში ოკეანიდან აორთქლებული წყალი კონტინენტებზე გადმოინაცვლებს, წვიმად მოდის და ნაწილი ორთქლდება, ნაწილი მიწისქვეშა წყლებს უერთდება, ნაწილს კი ნიადაგი და მცენარეები შთანთქავენ. ეს უკანასკნელი ატმოსფეროს ტრანსპირაციით უბრუნდება, რაც მშრალ სეზონზეც უზრუნველყოფს წყლის მარაგს. ადგილის მიხედვით, ნალექის 30-90% ატმოსფეროში არა პირდაპირ ოკეანიდან, არამედ ნიადაგიდან და მცენარეებიდან ტრანსპირაციით ხვდება. ფართო მასშტაბებზე, იმისთვის, რომ ნიადაგმა წყალი შთანთქას, კრიტიკულად მნიშვნელოვანია ტყის საფარის არსებობა. მაგალითად, ტყის ვარჯი აორთქლებას აფერხებს, ფაუნა ნიადაგის ფორიანობას ზრდის და მასში წყლის ჩადინებას უწყობს ხელს, ხის ფესვები და დაბალი მცენარეულობა ნიადაგს ეროზიისგან იცავს და ა.შ.

მეორე მხრივ, გაუტყეურება, ყველა სხვა "სიკეთესთან" ერთად, ატმოსფეროს ცირკულაციას ცვლის: ტყეების განადგურების შედეგად, ღრუბლები ხმელეთიდან უფრო მაღლა ფორმირდება და უფრო ინტენსიურ ნალექს წარმოქმნის, რაც კიდევ უფრო ზრდის წყალდიდობების რისკს.

მეტიც, არსებობს თეორია, რომლის მიხედვითაც ტყეები ქარსაც განაგებენ და სწორედ მათი გავლენით ყალიბდება ჰაერის ნაკადების მოდელები. 2006 წელს რუსმა ფიზიკოსებმა, გორშკოვმა და მაკარიევამ "ბიოტური ტუმბის" თეორია წარადგინეს, რომლის მიხედვითაც ტყე წვიმას იზიდავს. უფრო სწორად, წყლის აორთქლების და მისი კონდენსირების შედეგად, ტყის თავზე დაბალი წნევის უბნები იქმნება. იქიდან გამომდინარე, რომ ჰაერის ნაკადი, მაღალი წნევის არეებიდან დაბლისკენ გადაადგილება (და წარმოიქმნება ქარი), ოკეანიდან აორთქლებული ტენით დატვირთული ჰაერის მასები დაბალი წნევის ადგილებისკენ, ანუ ტყეებისკენ მიემართება და მათ წვიმით ამარაგებს. აღსანიშნავია, რომ ამ თეორიას ატმოსფეროში იზოტოპების ანალიზიც ამყარებს.

აქედან გამომდინარე, გაუტყეურება ნალექიანობის მოდელებსაც ცვლის. თეორიის მიხედვით კი, ამაზონში ტყეების განადგურება არა 15-30%-ით, არამედ მთელი 90%-ით შეამცირებს ამ ადგილის ნალექიანობას. შედეგად, ამაზონი არა სავანად, არამედ უდაბნოდ იქცევა. თუ ეს რიცხვები გაეჭვებთ, გეტყვით რომ 2003-2017 წლების ამაზონის, კონგოსა და სამხრეთ-აღმოსავლეთ აზიის ტროპიკული ტყეების ნალექიანობის მონაცემებმა აჩვენა, რომ ტყეების ყოველ 1%-ის კარგვასთან ერთად, ყოველთვიურად, წვიმის ჩამონადენი 0.25%-ით, ან 1მმ-ით მცირდება.

ტემპერატურის რეგულაციას რაც შეეხება, ჩეხეთში მეცნიერებმა მზიან დღეებში ჰაერის ტემპერატურა სხვადასხვა ზედაპირებზე გაზომეს: ნამიან მდელოზე, ასფალტზე, ტყეში, და წყალზე. აღმოჩნდა, რომ ტყის, ნამიანი მდელოსა და ტბის ზედაპირზე ჰაერი 30°C-ზე ნაკლები იყო, ნაკვეთის ზედაპირზე — 40°C-ზე მეტი, ასფალტის თავზე კი, 50°C-ზე მეტი. ეს მხოლოდ ადგილობრივი ეფექტია, ტყეები კი რეგიონულ დონეზეც უწყობენ ხელს აცივებას. მაგალითად, კენია, სადაც ტყეების დიდი ნაწილი ნახევარ საუკუნეში განადგურდა, ხშირი გვალვებით გამოირჩევა. აქ ტყეში ტემპერატურა დღისით 19°C-ია, ახლომდებარე სასოფლო-სამეურნეო მიწებზე კი 50°C-ს აღწევს. სუმატრაში პლანტაციებისთვის გაუტყეურებულ მიწაზე ჰაერი 10°C-ით ცხელია, ვიდრე ახლომდებარე ჯუნგლებში. პალმის ხეების გაზრდის შემდეგაც კი, აქ ტემპერატურა ჯუნგლებთან შედარებით მაინც მაღალია.

თუმცა, ეს ყველაფერი რომ დავივიწყოთ, ტყეების შენარჩუნება მათი ნახშირორჟანგის დასაწყობებისა და ჟანგბადის წარმოქმნისთვის მაინც უნდა გვინდოდეს. ტყის უამრავი ფუნქცია კი ერთ კარბონ-შთამნთქმელ ქარხანას არ უნდა გავუტოლოთ. ტყე არა უბრალოდ ხეების ერთობლიობა, არამედ ფუნქციური ცოცხალი სისტემაა.

მდელოები და მწერები

ბევრ მნიშვნელოვან ფუნქციას ითავსებენ მდელოებიც. ადვილად შთანთქავენ წვიმის წყალს, ხელს უწყობენ ღრუბლების წარმოქმნას და ხელს უშლიან ნიადაგის ეროზიას. რაც მთავარია, მდელოების ნიადაგი უდიდესი რაოდენობის ნახშირბადს იტევს, რომელმაც, შესაძლოა, ჩარევის გარეშე ათასობით წელი გაძლოს ატმოსფეროში გაფრქვევამდე. ნახშირბადით მდიდარი ნიადაგი ერთგვარი ღრუბელია, რომელშიც წვიმის წყალი ორგანულ მოლეკულებს უკავშირდება, ეს კი აორთქლების პროცესს ანელებს. შესაბამისად, მდელო არა უბრალოდ ბალახის საფარი, არამედ ცოცხალი ეკოსისტემაა, სადაც მცენარეებთან ერთად, მწერები და უხერხემლოები ბინადრობენ. მაგალითად, ჭიაყელები ნიადაგში ჰაერის ცირკულაციას უზრუნველყოფენ. სოკოების მიცელიუმი ერთმანეთთან მცენარეების ფესვებს, ჭიაყელებსა და მწერებს აკავშირებს და მათგან პატარა კომპლექსურ საზოგადოებებს ქმნის, რომლებიც ერთმანეთში ქიმიურ ინფორმაციას ცვლიან. სოფლის მეურნეობაში ქიმიური ნივთიერებების ექსტენსიური გამოყენება ჭიაყელებს და სხვა ცოცხალ ორგანიზმებს აზიანებს, რომლებიც წყალს ნიადაგში ჩაღწევაში ეხმარებიან. ადგილობრივი ეკოსისტემები ნიადაგის ფორიანობას წყლის დატევისა და ნახშირბადის დასაწყობების უნარს ზრდიან და მეთანოტროპების გამრავლებას უწყობენ ხელს — ბაქტერიის, რომელიც სათბურის აირ მეთანს შთანთქავს. ამ ყველაფერს, შესაძლოა, პირდაპირი გავლენა არ ჰქონდეს კლიმატზე და წყლის ციკლზე, თუმცა, შეიძლება ჰქონდეს კიდეც.

ნავახოს ტომში ასეთი ტრადიციული გამოთქმა აქვთ: "თუ ყველა პრერიის ძაღლს დახოცავთ, წვიმის მოსაყვანად აღარავინ იტირებს". ცალსახად, ეს ცრურწმენაა, თუმცა მოგვიანებით აღმოჩნდა, რომ მეოცე საუკუნეში პრერიების ძაღლების (რომლებიც სინამდვილეში მღრღნელები არიან) თითქმის განადგურება მართლაც დაემთხვა ამერიკის სამხრეთ-დასავლეთში ნალექიანობის შემცირებას. ამის მიზეზი შეიძლება ის იყოს, რომ პრერიების ძაღლების ღრმულები ნიადაგში წვიმის წყლის მოხვედრას უზრუნველყოფს და მას საკმარისი წყლით ამარაგებს, რაც შემდეგ ისევ ატმოსფეროში ორთქლდება. უნდა აღინიშნოს, რომ ეს უბრალოდ დაკვირვებაა და ამის გასამყარებელი სამეცნიერო კვლევები არ არსებობს, ჯერჯერობით მაინც.

რა თქმა უნდა, იმის თქმას არ ვცდილობ, რომ ყველა ცრურწმენას ლეგიტიმური ახსნა აქვს. თუმცა ასეთი მაგალითები იმის კარგი ილუსტრაციაა, რომ ბუნების ასეთი, ერთი შეხედვით განცალკევებული კომპონენტებიც კი მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი და ეკოსისტემის ფუნქციონირებას უზრუნველყოფენ.

ჭაობები

წყლის ბრუნვის ციკლში მნიშვნელოვან როლს ასრულებენ ჭაობებიც, რომლებიც ნახშირბადის ყველაზე ტევად და მდიდარ საწყობებს წარმოადგენენ. ისინი ანელებენ წყლის მიგრაციას ხმელეთიდან ზღვაში, რა დროსაც ეს უკანასკნელი მიწისქვეშა წყლების მომარაგებას და ატმოსფეროში აორთქლებასაც ასწრებს. ჭაობების დაშრობა, მეანდრული მდინარეების გასწორება და მსგავსი "გადაწყვეტები" წყლის ზღვაში მოხვედრის პროცესს საგრძნობლად აჩქარებს. შედეგად, მიწა გლობალურად კარგავს წყალს იმაზე სწრაფად, ვიდრე იღებს მას. თავის მხრივ, ეს პროცესი აჩქარებს გვალვას და ზღვის დონის მატებას გარდაუვალს ხდის.

რაც არ უნდა ირონიულად ჟღერდეს, ჭაობებს კლიმატის კრიზისთან ბრძოლის სახელითაც აშრობენ — დიდი ჰიდროელექტრო სადგურების ასაშენებლად. მაგალითად, საჰელი — გარდამავალი ზონა საჰარის უდაბნოსა და სუდანის სავანას შორის, ერთ დროს ბიომრავალფეროვნებით მდიდარი, ნაყოფიერი ჭაობებით იყო დაფარული. გასული საუკუნის ბოლოს ამ ტერიტორიაზე კაშხლების აქტიური მშენებლობა დაიწყო, რის შემდეგაც ჭაობების ფართობმა საგრძნობლად იკლო. მეტიც, ჩადის ტბის ზედაპირის ფართობი მას შემდეგ 95%-ით შემცირდა.

მსოფლიომ მანგროს ხეების ჭაობების ნახევარი დაკარგა, ჭაობების 70% განადგურებულია, წყალმცენარეების მდელოების ფართობი წელიწადში 7%-ით იკლებს. ჭაობებს, უმეტესად, სასოფლო-სამეურნეო მიწებად გარდაქმნის, ურბანიზაციის და სანაპირო ზოლის განვითარების მიზნით ვანადგურებთ. არც დარჩენილი ჭაობები არის სახარბიელო მდგომარეობაში.

წყალმცენარეების მდელოები, ტორფნარები, მოლუსკები და მარჯნის რიფები

ამ ეკოსისტემების სიკეთეებზე საუბრისას ისიც უნდა აღინიშნოს, რომ მანგროს ხის ფესვები წყლის დინებას ანელებს და მასში გახსნილ ნალექს ოკეანეში მოხვედრის საშუალებას არ აძლევს, რითაც მარჯნის რიფებსაც იცავს. მეტიც, მანგროს ჭაობები მარჯნის რიფებში თევზების ბიომასის ზრდასაც უკავშირდება. წყალმცენარეების მდელოებს რაც შეეხება, ისინი გარემომცველი წყლის მჟავიანობას ამცირებენ, რაც მოლუსკების სწრაფ ზრდას უზრუნველყოფს. ნახშირბადს მოლუსკებიც ასაწყობებენ და მარჯნის რიფებიც. ძალიან საეჭვოა, ნახშირბადის დასაწყობების პოტენციალის დათვლისას ვინმეს ასეთი დეტალები გაეთვალისწინებინა. ტორფნარები იმდენივე ნახშირბადს ასაწყობებენ, რამდენსაც მთელი დედამიწის ცოცხალი ბიომასა. ეს მარაგი ტორფნარების გადაწვის და განადგურების შემთხვევაში ისევ ატმოსფეროში გაიფრქვევა.

კლიმატის ცვლილებასთან ბრძოლისას მხოლოდ ემისიების შემცირებაზე ზრუნვა სწორხაზოვანი მიდგომაა. როგორც აღვნიშნე, ბუნებას თვითრეგულაციის უნარი აქვს, რაც ადამიანის აქტივობის შედეგად ნელ-ნელა, იკარგება. ამ უნარის ციფრებით აღწერა არამხოლოდ სასაცილო, თითქმის შეუძლებელია. მაგალითად, კვლევების უმრავლესობა ნიადაგში ნახშირბადის რეზერვის რაოდენობას მხოლოდ ზედაპირიდან 30 სანტიმეტრზე, ან 1.2 მეტრზე ითვლის. აქ არაა გათვალისწინებული, თუ რამდენ ხანს დარჩება ეს ნახშირბადი ნიადაგში, რაც ადგილობრივ პირობებზე, მოლეკულურ შემადგენლობასა და მიკროკლიმატზეა დამოკიდებული. გაუტყეურების შედეგად გაფრქვეული ემისიების დათვლისას ხშირად არ ითვალისწინებენ ნახშირბადის დასაწყობების დაკარგულ პოტენციალს, ან იმ ემისიებს, რასაც მცენარეული საფარის გარეშე დარჩენილი მიწის ეროზია გამოიწვევს.

როგორ უნდა დავთვალოთ ზღვის წავების წვლილი კლიმატის რეგულაციაში? ეს არსებები ნახშირბადს არ ასაწყობებენ, მაგრამ ზღვის ზღარბის პოპულაციებს აკონტროლებენ, რომლებიც, ზედმეტად გამრავლების შემთხვევაში, წყალქვეშ ლამინარიასნაირთა ტყეებს ანადგურებენ, ეს წყალმცენარეები კი ნახშირბადსაც ასაწყობებენ და ზღვის წყლის მჟავიანობასაც ამცირებენ.

კვებითი ჯაჭვის დარღვევა ეკოსისტემებს ევტროფიკაციის და სხვა საფრთხეების წინაშე აყენებს. მჟავიანობის შემცირებას თევზებიც უწყობენ ხელს. 2015 Living Blue Planet ანგარიშის მიხედვით, ოკეანეში თევზის პოპულაცია 1970 წლიდან განახევრდა. აღსანიშნავია, რომ გაზრდილი მჟავიანობა საფრთხეს უქმნის მარჯნის რიფებს, მოლუსკებს, და ზოგადად ოკეანის ეკოსისტემებს.

ზღვის ეკოსისტემები და ვეშაპები

ატმოსფეროდან დიდი რაოდენობით ნახშირბადს შთანთქავენ ზღვის ეკოსისტემები, რომელთაგან ყველაზე პროდუქტიული საკვები ნივთიერებებით მდიდარი წყლებია. ეს ნივთიერებები ლამინარიასნაირი წყალმცენარეებისა და პლანქტონის ზრდას უწყობს ხელს და მთელი ეკოსისტემის სიჯანსაღეს უზრუნველყოფს — შედეგად კი მასში ნახშირბადის ბრუნვას. დღეს ასეთი საკვებით მდიდარი ზედაპირული წყლების ტერიტორია იკლებს და იზრდება "ზღვის უდაბნოების" ფართობი, რომლებიც თითქმის უსიცოცხლოა. ამის კიდევ ერთი მიზეზი, წყლის ტემპერატურის მატებასთან ერთად, შესაძლოა, ვეშაპების პოპულაციების შემცირება იყოს — ეს არსებები ოკეანის ღრმა წყლებში მიირთმევენ საკვებ ნივთიერებებს და ზედაპირთან ახლოს გამოყოფენ.

ვეშაპებს საკვები ნივთიერებები გადააქვთ გვერდითი დიფუზიის გზითაც — მაგალითად, ლურჯი ვეშაპები არქტიკაში ცხოვრობენ, პატარების გასაჩენად და მოსავლელად კი ტროპიკებისკენ მოემართებიან და ზედაპირულ წყლებს სხვადასხვა ნივთიერებებით ამარაგებენ. 2015 წელს გამოქვეყნებული სტატიის “საკვები ნივთიერებების გლობალური ტრანსპორტი გიგანტების მსოფლიოში” აღწერს მეგაფაუნის როლს ოკეანესა და ხმელეთზე აზოტის, ფოსფორისა და სხვა ნივთიერებების განაწილებაში. ეს განსაკუთრებით მნიშვნელოვანი ფაქტორია, რადგან ნახშირბადის ბიოტური შთანთქმის მთავარი ხელისშემშლელი სწორედ აზოტი და ფოსფორია. სტატიის მიხედვით, პლეისტოცენის (ეპოქა ჰოლოცენამდე, 2 588 მლნ წ. —11 700 ათ წ.) შემდეგ ძუძუმწოვარი მეგაფაუნის 150 სახეობა გადაშენდა, შედეგად კი საკვები ნივთიერებების ტრანსპორტირებამ მკვეთრად იკლო ოკეანესა და ხმელეთში. ვეშაპების ზოგიერთი სახეობის პოპულაციის (მაგ. ლურჯი ვეშაპების) 99% განადგურდა, საკვები ნივთიერებების გვერდითი დიფუზია კი, სამხრეთის ოკეანეში 98%-ით, ჩრდილო ატლანტის ოკეანეში 90%-ით, ჩრდილო წყნარ ოკეანეში კი — 86%-ით შემცირდა. აღნიშნული ნივთიერებების გვერდითი დიფუზია 95%-ით შემცირდა ხმელეთზეც, ყველა კონტინენტზე აფრიკის გარდა.

ყველა სიკეთესთან ერთად, ვეშაპები და ზღვის სხვა ორგანიზმები, უბრალოდ გადაადგილებით და ცურვით ოკეანეში უდიდესი რაოდენობის კინეტიკურ ენერგიას აგენერირებენ. ეს არამხოლოდ საკვები ნივთიერებების გადატანას უწყობს ხელს, ასევე, შესაძლოა, ოკეანის ზედა ფენების გაგრილებასაც იწვევდეს.

და, რაც მთავარია, ვეშაპები კვებითი ჯაჭვის მნიშვნელოვან ელემენტს წარმოადგენენ. ერთ-ერთი ჰიპოთეზის მიხედვით, მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ ვეშაპებზე გავეშებული ნადირობის გამო, ამ უკანასკნელის და სხვა სახეობების პოპულაციების შემცირებამ ცელნამგალა ვეშაპები, რომლებიც სხვა სახეობის ვეშაპებს მიირთმევდნენ, საკვების გარეშე დატოვა. ამიტომ, ამ არსებებმა შედარებით პატარა მსხვერპლზე დაიწყეს ნადირობა, მათ შორის სელაპებზე, ზღვის ლომებსა და ზღვის წავებზე. წავების შემცირების გამო მათი მთავარი სამიზნეები — ზღვის ზღარბები გამრავლდნენ და ლამინარიასნაირების ტყეები გაანადგურეს. თავიდან აღარ გავიმეორებ, ამ უკანასკნელს რა სარგებელი აქვს.

ამ ყველაფრის გათვალისწინებით, ჯერ მხოლოდ ის ვიცით, რომ არაფერი არ ვიცით და სწორედ ამიტომ, მაქსიმალურად უნდა მოვუფრთხილდეთ ბუნებრივ ეკოსისტემებს.

წარმოიდგინეთ, როგორი არაწრფივი ეფექტები შეიძლება ჰქონდეს ისეთ ფართომასშტაბიან ცვლილებებს, რაც კლიმატის კრიზისს მოჰყვება, მაგალითად ოკეანისა და ატმოსფეროს ქიმიური შემადგენლობის ცვლილებას, რაც შეიძლება გეოინჟინრულმა გადაწყვეტებმა გამოიწვიოს.

მაგალითად, რკინის ოქსიდის ოკეანეში ჩაყრამ ნახშირორჟანგის შთანთქმისთვის; სულფატის აეროზოლების გაფრქვევამ ატმოსფეროში პლანეტის ალბედოს გასაზრდელად; და ა.შ.

არსებობს გეოინჟინერიის ისეთი მიმართულებაც, რომელიც პრობლემის გადასაჭრელად, ქიმიური ნივთიერებების ნაცვლად, ისევ სიცოცხლეს მიმართავს. ამის მაგალითია დრონით ხეების დარგვა ტყის სწრაფი გაშენების მიზნით. თუმცა, ამ მეთოდის ნაკლი ისაა, რომ ტყე მხოლოდ ხეების კონცენტრაცია არაა და მიუხედავად იმისა, რომ შეიძლება დარგვისას ადგილობრივი მიკროკლიმატი და ნიადაგის ქიმიური შემადგენლობაც გაითვალისწინონ, ეს მეთოდი უნიკალური ადგილობრივი პირობების მიმართ მაინც ნაკლებად სენსიტიურია.

მაგალითად, გაუდაბნოების შეჩერების მიზნით ჩინეთში “დიდი მწვანე კედლის” პროექტის ფარგლებში ამ ტერიტორიაზე ხეების დარგვა გადაწყვიტეს. თავდაპირველად, სანამ ხეებმა ნიადაგის ქვედა ფენებიდან ტენის ათვისება შეძლეს, ყველაფერი კარგად გამოიყურებოდა. საბოლოოდ, ზოგიერთ ადგილას მათ არსებული წყლის მარაგი სრულიად ამოწურეს.გახმობამდე ხეების ვარჯმა ბალახეულობა გადაფარა, მზის სინათლეს მოკლებული მცენარეული საფარიც გახმა და, საბოლოოდ, ვეგეტაციის გარეშე დარჩენილი ნიადაგი ეროზიის საფრთხის წინაშე აღმოჩნდა — პრობლემის, რომლის ასარიდებლადაც დარგეს ხეები თავდაპირველად.

გეოინჟინერია გლობალური პრობლემისთვის სწრაფ გადაწყვეტებს გვთავაზობს, რაც მიმდინარე კლიმატის კრიზისის დროს, ვფიქრობ, არსებითად მნიშვნელოვანია. თუმცა, ეს ეკოსისტემების — კლიმატის ბუნებრივი მარეგულირებლების განადგურების არც მიზეზად უნდა ვაქციოთ და არც გასამართლებელ საბუთად. რაც მთავარია, ტექნოლოგიური პროგრესი ბიომრავალფეროვნებაზე ზრუნვას ხელს არ უშლის და, გლობალურ პრობლემებთან ერთად, შეგვიძლია ადგილობრივ დონეზეც ვიზრუნოთ ეკოსისტემების აღდგენაზე და ყველა მათგანისთვის უნიკალური გადაწყვეტა შევიმუშაოთ.

მასალა შექმნილია გაერთიანებული სამეფოს მთავრობის მხარდაჭერით მიმდინარე, ვესტმინსტერის დემოკრატიის ფონდის პროგრამის "გარემოს დაცვის, კლიმატის ცვლილებისადმი მედეგობის და დემოკრატიული მდგრადობის ხელშეწყობა საქართველოში" ფინანსური მხარდაჭერით. მის შინაარსზე პასუხისმგებელია NEXT.On.ge. სტატიაში გამოთქმული მოსაზრებები, შესაძლოა, არ ასახავდეს WFD-ის შეხედულებებს.