ყალბი ამბები და როგორ ავირიდოთ ისინი
ფეისბუქის სქროლვისას, ხანდახან რთულია იმის გარჩევა, რომელი ამბავია ყალბი და რომელი ნამდვილი. მათი გავრცელება მხოლოდ სოციალურ მედიას და ტექნოლოგიების განვითარებას არ უნდა დავაბრალოთ. მათ შეთხზვასა და გავირუსებაში მთავარ როლს ხშირად მკითხველი ასრულებს, რადგან ყალბი ამბების რეალურისგან განსხვავება ხანდახან რთულია.
ამ პრობლემას ემატება მედიაც, როდესაც პირველი წყარო სოციალურ მედიაში გადაუმოწმებელ ინფორმაციას ავრცელებს. შეიძლება იგივე ამბავი რომელიმე მაუწყებლობაში მოხვდეს, რაც დეზინფორმაციას კიდევ უფრო გლობალურს გახდის.
ყალბი ამბები ახალი გაჩენილი არაა. ის სათავეს ჯერ კიდევ ეგვიპტელი ფარაონების დროიდან იღებს. მაგალითად, რამზეს მეორე ძვ.წ. 1274 წლის ქადეშთან ბრძოლაში ხეთებზე გამარჯვებას ზეიმობდა, რომელიც ნახსენებია სხვადასხვა რელიეფსა და ეგვიპტურ ტექსტებში, თუმცა, როგორც ფრანგი მკვლევარი, ბერნარდ ჰიუჯი ამბობს, ეს "ნახევრად გამარჯვება" იყო. რეალურ წარმატებას აქ მისმა პროპაგანდამ მემატიანეების საფუძველზე მიაღწია.
რატომ ვკითხულობთ ყალბ ამბებს?
მხოლოდ იმის გამო, რომ ისტორიები კარგად ჟღერს, ეს მას რეალურ ამბად არ აქცევს. ადამიანები ინფორმაციის მუდმივი მაძიებლები ვართ — ვეძებთ იმიტომ, რომ მათ დაადასტურონ ის, რისიც უკვე გვჯერა.
ყალბი ამბების შემქმნელები და "გამსაღებლები" სწორედ ამ ინსტინქტზე თამაშობენ და ავრცელებენ ისეთ ისტორიებს, რისიც დაჯერებაც უმრავლესობისთვის სასურველია და რაც, საბოლოოდ, ტყუილს სინამდვილედ აქცევს.
მაინც რა აკავშირებთ იმ ადამიანებს, რომლებიც ყალბ ამბებს იჯერებენ და ავრცელებენ? საერთო ატრიბუტები ასე გამოიყურება:
- გულუბრყვილო რეალობა — როცა მათ სჯერათ, რომ ობიექტური აზროვნება არსებობს სოციალურ თუ რეალურ სამყაროში;
- ბრმა ლაქა — როცა სჯერათ, რომ ისინი ნაკლებად მგრძნობიარეები არიან სხვადასხვა ტენდენციის მიმართ, ვიდრე - სხვები;
- გაზიარებული შეხედულებების გადაფასება — როცა ჰგონიათ, რომ სხვებსაც ზუსტად ისე სჯერათ რაღაცების, როგორც - მათ.
პირველ შემთხვევაში, ადამიანებს სჯერათ მათივე ობიექტურობის და იმის, რომ სანდო წყაროს ყალბი წყაროსგან განსხვავება მარტივად შეუძლიათ. ამ დროს ისინი პირველ შეცდომას უშვებენ. გარდა ამისა, მნიშვნელობა აღარ აქვს, ყალბია თუ არა ის ინფორმაცია, რომელიც თანხვედრაშია მათ შეხედულებებთან — მკითხველისთვის ის უკვე ჭეშმარიტად მართალია.
ადამიანებს საკუთარი ობიექტურობის უფრო მეტად სჯერათ, ვიდრე უნდა სჯეროდეთ. ამას ართულებს მცდარი ღირებულებების ერთმანეთთან გაზიარება. ასე ენიჭება ყალბს ამბავს ლეგიტიმურობა ადამიანების მხრიდან.
არის თუ არა საშიში ყალბი ამბები?
ზოგი ისტორია, მიუხედავად მისი სიმცდარისა, ხანდახან სასიამოვნოდაც ჟღერს, იმიტომ, რომ მისი მკითხველს მანამდეც სჯეროდა. თუმცა, ხშირ შემთხვევაში, მცდარი ამბები გაცილებით მნიშვნელოვან დატვირთვას ატარებს.
პირველი საშიშროება სოციალურ მედიაში მყოფი ბოტებისგან მოდის, რომლებსაც საზოგადოების სრულიად სხვა მხარეს გადაყვანა შეუძლიათ. ეს ტაქტიკა, ხშირად, პოლიტიკური ამინდის შეცვლას ეხება და არჩევნების დროს გამოიყენება.
მათი მხრიდან საზოგადოებაში "ეჭვის დათესვა" და მასზე მანიპულირება ბოტების მხრიდან საკმაოდ მარტივი და ნაცადი მექანიზმია. ყალბი ანგარიშების და ე.წ. "ტროლების" იდენტიფიცირებისთვის DFR Lab-მა რამდენიმე კრიტერიუმი გამოყო:
- სიხშირე — ბოტები სოციალურ მედიაში სხვებზე ხშირად აზიარებენ სხვადასხვა ამბავს. რაც უფრო მეტ ინფორმაციას ავრცელებენ, მით უფრო ფრთხილად უნდა მოვეკიდოთ მათ სანდოობას. მისი მიხედვით, დღეში 72 პოსტი უკვე საეჭვოა, ხოლო 144 პოსტზე მეტი - განსაკუთრებულად საეჭვო;
- ანონიმურობა — ბოტებს არ აქვთ აღნიშნული პირადი ინფორმაცია. მსგავს ანგარიშებს ხშირად საერთო ტიპის პროფილის ფოტოები აქვთ, ან უბრალოდ პოლიტიკური ხასიათის შემცველი სლოგანები უწერიათ მოკლე ბიოგრაფიაში;
- ამპლიფიკაცია — ბოტების თაიმლაინი უმეტესწილად სხვების პოსტებისგან, ან სიტყვა-სიტყვით გადმოკოპირებული ფრაზებისგან შედგება. მათი პირადი პოსტი კი საკმაოდ ცოტაა;
- საერთო კონტენტი — ბოტების ქსელის იდენტიფიკაცია შესაძლოა იმითაც მოხდეს, რომ სხვადასხვა პროფილებს ერთმანეთისგან ერთი და იგივე პოსტი აქვთ გაზიარებული.
როგორ ავიცილოთ თავიდან ყალბი ამბები?
თანამედროვე ეპოქაში ძალიან რთულია ერთმანეთისგან ყალბი და ნამდვილი ამბები განვასხვავოთ. ერთ-ერთ კვლევაში რესპოდენტებს სთხოვეს, ერთმანეთისგან განესხვავებინათ სანდო და მცდარი ინფორმაცია. რესპოდენტთაგან მხოლოდ 19%-მა შეძლო მათ შორის განსხვავების აღმოჩენა.
კვლევამ აჩვენა, რომ ცდისპირთა დიდი ნაწილი საკმაოდ თავდაჯერებული იყო იმაში, რომ ყალბი ამბების ამოცნობა შეეძლოთ. რეალურად კი მათი გამოაშკარავება იმაზე მეტად რთულია, ვიდრე წარმოგვიდგენია.
არსებობს რამდენიმე ხერხი, რითიც მათი აღმოჩენა, ან, სულ მცირე, უგულებელყოფა შეგიძლია:
- არ წაიკითხო ისეთი წყაროს მიერ გავრცელებული ინფორმაცია, რომელიც ყალბი ამბებითაა ცნობილი;
- არ გაამახვილო ყურადღება ფეისბუქის ბოტებზე, რომლებიც მხოლოდ იმისთვის შეიქმნენ, რომ ყალბი ამბები წერონ ან გააზიარონ.
- ინფორმაცია, რომელიც შენთვის ბევრის მომცემია და არ ხარ დარწმუნებული, რომ ნამდვილია, შეგიძლია გადაამოწმო factcheck-ზე.
დღეს საკმაოდ ცოტა დრო გვაქვს იმისთვის, რომ ყოველი ამბის სანდოობა გადავამოწმოთ. თუმცა განსაზღვრული კრიტერიუმების მიხედვით, ამბების კლასიფიკაცია ასე თუ ისე შესაძლებელია.
-
გადახედვაროგორ შევასუსტოთ პოლარიზებული განწყობები — ფსიქოლოგები ტაქტიკებს გვთავაზობენ როგორ შევასუსტოთ პოლარიზებული განწყობები — ფსიქოლოგები ტაქტიკებს გვთავაზობენ
-
-
გადახედვამეცნიერები მუშაობენ მედიკამენტზე, რომელსაც ახალი კბილების გასაზრდელად გამოვიყენებთ მეცნიერები მუშაობენ მედიკამენტზე, რომელსაც ახალი კბილების გასაზრდელად გამოვიყენებთ
-
გადახედვა"ამჯერად საქართველოს ნომრით დამიკავშირდნენ, მითხრეს, რომ მელოდებოდნენ ბინასთან" — ნათია კუპრაშვილი "ამჯერად საქართველოს ნომრით დამიკავშირდნენ, მითხრეს, რომ მელოდებოდნენ ბინასთან" — ნათია კუპრაშვილი
-
გადახედვაახალგაზრდული ორგანიზაციები დღეს საპროტესტო აქციას გამართავენ ახალგაზრდული ორგანიზაციები დღეს საპროტესტო აქციას გამართავენ
-
გადახედვაშინაგან საქმეთა სამინისტროს განცხადებით, აქციებს საერთაშორისო სტანდარტებით შლიან შინაგან საქმეთა სამინისტროს განცხადებით, აქციებს საერთაშორისო სტანდარტებით შლიან
-
გადახედვა"გავათენოთ საქართველოსთვის" — 12 მაისის ღამეს აქცია დაიგეგმა "გავათენოთ საქართველოსთვის" — 12 მაისის ღამეს აქცია დაიგეგმა
-
გადახედვაროგორ მოქმედებს ბრაზი გულზე — კვლევა როგორ მოქმედებს ბრაზი გულზე — კვლევა
-
გადახედვალადო აფხაზავაზე თავდასხმის ფაქტზე, ერთ პირს ბრალდება წარედგინა ლადო აფხაზავაზე თავდასხმის ფაქტზე, ერთ პირს ბრალდება წარედგინა
-
გადახედვაკასპში, მდინარემ გაიტაცა მანქანა, რომელშიც სამი ადამიანი იმყოფებოდა, ერთ-ერთი მათგანი გარდაცვლილი იპოვეს კასპში, მდინარემ გაიტაცა მანქანა, რომელშიც სამი ადამიანი იმყოფებოდა, ერთ-ერთი მათგანი გარდაცვლილი იპოვეს
-
გადახედვაშაბათს, 11 მაისს, ევროპის მარში გაიმართება, მოქალაქეები ევროპის მოედნისკენ სამი ადგილიდან დაიძვრებიან — დეტალები შაბათს, 11 მაისს, ევროპის მარში გაიმართება, მოქალაქეები ევროპის მოედნისკენ სამი ადგილიდან დაიძვრებიან — დეტალები
-
გადახედვაირაკლი ეძგვერაძე: რუსულმა რეჟიმმა, აღდგომა დღეს, ჩემთან სახლში, სადაც ჩემი მცირეწლოვანი შვილები იყვნენ, მოგვიგზავნა "ტიტუშკები" და ზონდერები ირაკლი ეძგვერაძე: რუსულმა რეჟიმმა, აღდგომა დღეს, ჩემთან სახლში, სადაც ჩემი მცირეწლოვანი შვილები იყვნენ, მოგვიგზავნა "ტიტუშკები" და ზონდერები
-
-
-
გადახედვა"ვგმობთ აქტივისტებზე და მედიის წარმომადგენლებზე ძალადობას და მოვითხოვთ რეაგირებას!" — ეროვნული პლატფორმა "ვგმობთ აქტივისტებზე და მედიის წარმომადგენლებზე ძალადობას და მოვითხოვთ რეაგირებას!" — ეროვნული პლატფორმა
-
გადახედვაჩვენი მეცნიერება და განათლება დაბრუნდება 90-იანებში — ნანა დიხამინჯია რუსულ კანონზე ჩვენი მეცნიერება და განათლება დაბრუნდება 90-იანებში — ნანა დიხამინჯია რუსულ კანონზე
-
გადახედვაკულტურის სამინისტრო "არილს" აღარ დააფინანსებს — ჟურნალის გამოცემა წყდება კულტურის სამინისტრო "არილს" აღარ დააფინანსებს — ჟურნალის გამოცემა წყდება
-
-
გადახედვაჟურნალი არილი: გამოცემა, ამ ეტაპზე, სამწუხაროდ, წყდება! თეა წულუკიანმა თავისი რეპრესიული პოლიტიკა არილისთვის დაფინანსების შეწყვეტით გააგრძელა ჟურნალი არილი: გამოცემა, ამ ეტაპზე, სამწუხაროდ, წყდება! თეა წულუკიანმა თავისი რეპრესიული პოლიტიკა არილისთვის დაფინანსების შეწყვეტით გააგრძელა
-
გადახედვაღია მმართველობის პარტნიორობა (OGP) საქართველოს რუსული კანონის გაწვევისკენ მოუწოდებს — განცხადება ღია მმართველობის პარტნიორობა (OGP) საქართველოს რუსული კანონის გაწვევისკენ მოუწოდებს — განცხადება
-
კომენტარები